- قالی
قالی را ترکمن ها «هالی/ خالی» تلفظ می کنند و بیشتر برای فرش کردن کف اتاق و آرایش خانه استفاده می شود و در نقش های متنوع، زینت بخش موزه ها، مجموعه ها و نمایشگاه ها در سر تا سر جهان است.
دنیا فرش ترکمن را با تار و پود و خامه ای می شناسند که تماما از پشم گوسفند تهیه شده است. قالی ترکمن دست بافتی است پرزدار که از طریق درگیری پرز و گره زدن به تار و پود گذاری تهیه می شود. به جرأت می توان گفت که شاخص ترین هنر و مهم ترین محصول دستی و صنعتی در بین ترکمن ها، فرشینه های دست بافت، بخصوص قالی و قالیچه است. این شاخص ترین هنر را باید در همکاری صمیمانه و هوشیاری دختران و زنان ترکمن جست و جو کنیم.

(برخورد ترکمن ها با ازبکان- امرای بخارا- شاهان صفوی و روسها)
در این ایام کشورهای اروپایی در نتیجه انقلابات صنعتی به سرعت رشد می کنند و کشورهای آسیایی به صورت کشورهای مستعمره و نیمه مستعمره در آمدند، در آسیای قرن 12- 10 ه.ق دولت های جدیدی ظاهر شدند، سرزمین ترکمن بسیار عقب مانده بود، وجود طوایف چاروا و نمیه چاروا مؤید این امر است. ترکمن های نواحی شمالی (بالقان) به سمت جنوب کوچ کرده در آخال، اترک مرو و گرگان مسکن گرفتند. ترکمن ها در نتیجه هجوم اقوام غارتگر به طوایف پراکنده تبدیل شدند. ازبکان در قرن 9 ه.ق در دشت قبچاق دولتی تشکیل داده بودند و رهبر آنان شیبانی خان، بعد از مرگ سلطان حسین بایقرا، مرو، اورگنج و حتی استرآباد را فتح و سمرقند را پایتخت خود قرار داد. به این ترتیب ترکمن ها این بار تحت اسارت ازبکان در آمدند.
 

در بین شاخه های ادبیات شفاهی لأله لر از جایگاه ویژه ای برخوردارند. لأله لر اساساً توسط دختران و نوعروسان ترکمن خلق شده و هر یک از آنها بیانگر واقعه ای از تاریخ زندگی و یا بیانگر آمال و آرزوهای هیچ گاه برآورده نشده ی این ستمدیدگان است. لأله لر به لحاظ سادگی در بیان و به جهت شیوه ی اجرا با دیگر شاخه های ادبیات شفاهی مردم تفاوت های اساسی دارند.
لأله لر در واقع ترانه هایی هستند که توسط دختران، در شب های مهتابی، بدون هیچ نوع آلت موسیقی اجرا می گردند. شاید به خاطر تأثیرگذاری بیشتر روی شنوندگان است که آخر هر بند از اشعار به صورت زیر همخوانی شده و کشیده تر از معمول چندبار تکرار می گردد:
های....لأله....له....هِی....لأله....له
و یا:
لأله ییم....لأ....له،لأله....لأ....له
به همین خاطر باید باشد که به این شاخه از ادبیات شفاهی که توسط دختران ابداع و هنرمندانه اجرا می شود «لأله» می گویند.
لأله لر به لحاظ چگونگی ایجاد موسیقی با یکدیگر متفاوتند و به چند طریق زیر اجرا می گردند:
1- لأله لب (دوداق لأله سی)
2- لأله گلو (بوقورداق) یا حنجره (داماق لأله سی)
3- لأله چانه (اِنگِک لأله سی)
4- لأله خیممیل (خیممیل لأله سی)
 

قیزلار داغا چیقایلینگ
گولوپ اویناپ بؤکه یلینگ
اِگسیلمأنه دردیمیز
گلینگ لأله قاقایلینگ
«دختران از کوه بالا رویم و در کوه شادی کنیم. برای کاستن دردهایمان بیایید لأله بخوانیم.»

لأله ها، ترانه های غمناک و سوزناکی هستند که دختران و نوعروسان ترکمن در شبهای مهتابی گرد هم آمده،می خوانند. لأله ها، حکایت از فغانهای جانسوز دخترانی دارند که با وجود کم سن وسالی، قربانی تصمیم گیری نابجای خانواده های خود شدند و تن به سرنوشتی شوم داده اند و عمری دراز در درد و رنجی جانکاه بسر برده اند. لأله ها، رنجواره ی بی حدّ و حصر و ناله های دختران ساده و معصومی هستند که به رسم ناخوشایند ایّام در ظلمی گوناگون قرار گرفته اند. از یک سو به جبر روزگار و رسم طائفه در کودکی به خانه ی بخت - به خانه ای که بر او پشیزی ارزش قائل نیستند- روانه شدند و نوعروسان کم سن و سال و کم تجربه باید از وظیفه ی اصلی و اساسی که همان زاد و ولد است بخوبی بر می آمدند و هم کارهای طاقت فرسای خانه را چون: قالی بافی، نمد بافی، شیردوشی، برپایی آلاچیق، پختن نان، فراهم کردن هیزم و رفت و روب خانه انجام می داده اند. امّا بدترین دردِ آنان، دردِ دوری از کانون گرم خانواده و دوری از دوستان و همسن و سالان و ایل و تبارِ خود بود. از یک سو، با وجود نقش اساسی در خانه، از هیچ گونه حقوق و مزایایی برخوردار نبودند،این ظلم و ستم قرنهای متمادی همواره بر گروهی مظلوم تحمیل می شده که از معصوم ترین و زحمتکش ترین زنانِ جامعه ترکمن بودند.
لأله ها،در واقع پژواک دردها و محرومیت های آن دختران و نوعروسانند. بازتابی از ستمهای گوناگون آنان و انعکاس دردها و مظلومیّت ها و دوری در دیاری بیگانه که بی هیچ فریادرسی باید بسوزانند و رنجواره های غمناکی برای دختران بعد از خود بسازند. آنان لأله ها را ساختند و سوختند تا فریادی باشد، فریادی دلخراش، تا شاید که بخود آیند.

زنان ترکمن در گذشته با نغمه های دل انگیز و خوش آهنگ در شب های مهتابی شادیهای خویش را با ایل خود تقسیم کرده و به دست افشانی پرداخته اند و گاه نیز با سرودن سوگواره ها و مراثی غم انگیز در غم از دست دادن نزدیکان خویش مویه ها سر داده خود را با سوگ سروده های سوزناک تسلی داده اند و گاهی در ظلمی مضاعف قرار گرفته، دور از چشم ایل بیگانه در فراق یار و به یاد دیار، غمگینانه و غزیبانه گریسته اند و اشعار سوزناکی را برای دختران دشت به یادگار گذاشته اند. سروده های زیر ترانه های غنایی (سویگی آیدیملاری ) دختران است که برای یار خود سروده اند.

آلما دییپ آغلادیم ........... نار دییپ آغلادیم
اؤزومه میسّر ................. یار دییپ آغلادیم
اؤزومه میسّر ................. یاری دوزمه سه
بر امانت جانی .............. آل دییپ آغلادیم
« به خاطر سیب و به خاطر انار گریستم،
و همینطور برای یاری مناسب.
اگر از آن خود یاری مناسب نیابم،
بسیار می گریم و از خدا می خواهم تا جان مرا بگیرد.»
 

چار طرفدان دوست گلن ..................... طوی دور بوگون یار یار
گیدرسن أ گیدرسن ........................... گلر می سن یار یار
اونککی یالی مهربان .......................... بولار می سن یار یار
قومدا قولان کیشنگه یار ..................... آط بولدوم دیپ یار یار
قیزا گلن ینگگه لر .............................. بیر آزدورسون یار یار
آق سویت برن انه سی ...................... راضی بولسون یار یار
قیزیل قیزیل هوراز لار .......................... خرماندا در یار یار
اویلنمه دیک یگیت لر .......................... آرماندا دیر یار یار
دورت قولاقلی قازاندا .......................... پایینگ دوران یار یار
گلی کچانگ اوستونده ........................ جاینگ دوران یار یار
ایکی أویونگ آراسیندا ......................... قایچی یاتیر یار یار
اوندان گلن ینگگه لر ............................ سینلاپ اوتیر یار یار
یوک اوستونده جانگ قویسانگ ............. جانگگرداشار یار یار
بیزه گلن ینگگه لر .............................. هونگگورده شر یار یار
کوجه بانینگ یلگینی .......................... یل گوترر یار یار
ایندی سنینگ نازینگی ....................... کیم گوته رر یار یار
کلله بیلن آیاغا .................................. باقدینگ انم یار یار
ایکی قوتور اولاغا .............................. ساتدینگ انم یار یار
نر دویانینگ کوشه گی ....................... یونگلی بولار یار یار
قیز انه دن آیریلسا ............................. موینلی بولار یار یار
اولنگ اولنگ های اولنگ ..................... آی آیلانار یار یار
دوست یار لاری یغنانیپ ..................... توی تویلانار یار یار
اولنگ اولنگ های اولنگ ..................... اولر قیزینگ یار یار
سویمه دیگه قیز برسنگ .................... کویر قیزینگ یار یار
ساندیق ساندیق نُقل لر ..................... نُقل بولار یار یار
گئلله جمینگ ایلکیسی ..................... اوغول بولار یار یار
سبد سبد اوزوم لر ............................ چوپلی بولار یار یار
آلسانگ باینگ قیزینی ....................... گپ لی بولار یار یار
تختی روان اوستوندن ....................... تاییپ دوشدم یار یار
قدریم بیلمز ناکسه .......................... غاییپ دوشدم یار یار
تکجه داکی قایچی نی ..................... زنگ باسیپ دیر یار یار
آتام بیلن انمی ................................ غم باسیپ دیر یار یار
هالی پالاس اوستونده ..................... بیر گل ایدینگ یار یار
آتانگ اننگ اویونده ........................... بلبل ایدینگ یار یار
همه گلن شاد بولوپ ....................... قایدار بوگون یار یار
اورتا آلیپ اول قیزی ......................... تویدور بوگون یار یار

گاهی در هودی ها، واژه های بی معنی و نامعین تکرار می شوند که معمولا برای تکمیل وزن و آهنگ هودی است، در واقع همان الفاظ مکرّر، برگرفته از نسل های قبل و حکایت از پیشینه دور این پدیده فرهنگی دارد و در عین حال راوی تاریخ تلخ گذشته است. معمولا مطلع بیشتر هودی های ترکمنی با آوای مشخص و موزونی چون: « آللای، آللای، آللایین» یا «باللیم، باللیم، بال یالاق» و یا با تکرار دو هجای (بخش) هودی هودی و ...» آغاز می شوند:
آللای آللای آللایین ................ بال دوداغینگ یالایین
سنی برن الله دان ................ اوزاق عؤمیر دیلایین
ترجمه:
تو را به آرامی می خوابانم (یا: خدا با توست بخواب) لبهای شیرین تر از عسل تو را می لیسم.
از خدایی که تو را به ما عطا کرده برایت عمری دراز خواهانم.
 

اَنولی‌ها یكی از طوایف قدمی ساكن دامنه‌های جنوب تركمنستان هستند كه آداب و رسوم، سنتها و عادات قدیمی خود را حفظ نموده‌اند و در دوران اخیر تحولات عمیق و همه جانبه فرهنگی را از سرگذراند‌ه‌اند. یكی از عرصه‌ها‌ی تحول جشن عروسی است.
جشن عروسی (گلین توی) یكی از جشنهای بسیار قدیمی است كه با شادی و پایكوبی زیاد همراه است و خاطره‌ای فراموش نشدنی از خود بر جای می گذارد. ازدواج و تشكیل خانه و خانواده‌ای مستقل یكی از اصول پایه‌های اصلی دین مبین اسلام است و از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد.
نگارنده این سطور از روستاهای اَنو و مانیش در دامنه های كوپت داغ بازدید نموده و اطلاعات جدیدی را در خصوص مردم‌شناسی (اتنولوژی) طایفه اَنولی گرد آوری نموده است.
یكی از ویژگی‌های اصلی جشن ازدواج طایفه اَنولی‌ها رسم نامزدی (آداقلاما) است كه معمولاً پس از 12 سالگی پسر و دختر جاری می شود. محقق برجسته تركمنستان ن. بایرام صحتف در اثر خود به نام «لغت نامه ‌مختصر اسلامی» چنین می‌نویسد: «... این رسم در میان تركمن‌ها نیز رواج داشته است. افراد دیگر اخلاقاً حق خواستگاری از دختر دارای نامزد را نداشته‌اند.» به پیروی از این رسم دختر و یا پسر جوان باید با نامزد خود ازدواج می‌كرد.

مهم ترین و رایج ترین ساز در نواحی ترکمن نشین ایران و مهمترین ساز در همراهی آواز های ترکمنی است. دوتار ترکمنی هم به تنهایی و هم با همراهی قیجاق (کمانچه) نواخته می شود.
دوتار یکی از لوازم اصلی محلس پرخوانی یا آیین ذکر در نواحی ترکمن نشین بوده است. پرخوانی از آیین ها و سنت های بسیار قدیمی مردم ترکمن است که تا چند دهه پیش برگزار می شد، اما امروزه جنبه نمایشی یافته است و به صورت ناقص و بی محتوا در چند روستای معدود اجرا می شود. پرخوانی که حاوی جنبه های ویژه ای از روان درمانی است، ریشه عمیقی در شامانیسم دارد. شمن ها که در حکم روحانیان اغوزها در پیش از اسلام بودند، با اجرای آیین ها و رقص های ویژه ای بر بالای بلندی ها و خواندن وردها و ذکرها با روح نیاکان خوش تماس می گرفتند و از آنها استمداد می طلبیدند تا در شفای خسته دلان و بیماران روحی، شمن را یاری کنند. آن ها از تانگری (خدای آسمانی) می خواستند تا برای دفع ارواح خبیث، ارواح نیک را به یاری آن ها بفرستد. این آیین پس از اسلام به پرخوانی معروف شد و پرخوانان به نوعی کار شمن ها را ادامه دادند، اما مضمون آیین در هاله ای از اعتقادات اسلامی قرار گرفت. با گرویدن اغوزها به اسلام بسیاری از وجوه آیین شامانیسم تجزیه شد و در اشکال و نمونه های متنوع با مضامین اسلامی تداوم یافت.