هنر قالی بافی در بین مردم ترکمن، چکیده ایست از ذوق، صنعت، سلیقه، حوصله و بردباری این مردم، که با خون آنها عجین شده و از نسل های گذشته به نسل امروزی رسیده است. ترکمن ها با استفاده از ذوق و سلیقه و حوصله و بردباری خدادادی، فرشینه ای خلق می کنند که بسیاری از شئون زندگی انسان ها کاربرد دارد. اهم این فرشینه ها عبارتند از: قالی، قالیچه، جا نمازی، گلیم، پلاس، زیلو، جاجیم، منگوله، جل، جوال، خورجین، توبره، روزینی، پا پیچ، تنگ اسب، کمربند، افسار شتر، بند پرده، قاب دعا، رو گیوه ای، همیان، نمکدان و ...
 

دیالمهء آل زیار،از خاندانهای اصیل و نژادهء ایران بودند که با روحیهء ایران دوستی و گرایش به‏ خاندان رسالت دولت مستقلی در شمال ایران‏ تشکیل دادند. در قرن چهارم هجری مرداویج‏ علم مخالفت با خلیفهء عباسی را برافراشت؛ برادرش،وشمگیر،با همین اندیشه مبارزه کرد و به فرمانروایی رسید و پس از وی دو پسرش،بهستون‏ و قابوس به امارت رسیدند.در سال 357 هـ.ق‏ قابوس به جانشینی پدر،به رهبری سلسلهء آل زیار نشست.
اقبال در کتاب خود،«قابوس وشمگیر زیاری»، می‏نویسد:«...درخشانترین عضو خاندان آل‏ زیار،همین قابوس پسر وشمگیر است...و حقیقتا یکی از نمایندگان با فروع تاریخ مملکت ما است.»(1) از او برجی به یادگار مانده که به گنبد قابوس هم معروف است. سعید نفیسی در مقدمهء «قابوسنامه»دربارهء آن می‏گوید:«مهمترین اثری‏ که از قابوس مانده،ساختمانی است که در سال‏ 397 قمری و 375 شمسی،هفت سال پیش از مرگ خود برای قبر خویش بنا کرده و مهمترین‏ ساختمانی است که از سدهء چهارم هجری در ایران‏ مانده و یکی از برجسته‏ترین یادگارهای معماری‏ هزار سال پیش ایران است.این ساختمان... برجی است آجری که اینک به نام «گنبد قابوس» معروف است و در آبادی کوچکی است که به‏ همین نام معروف شده و در 108 کیلومتری بندر شاه است».(2)
 

شهری است که در خرابهای آن هنوز حفریات نکرده اند و بقایای آن زاویه ای را که گرگان رود وسمبار تشکیل می دهند فرا گرفته.این شهر در قرون وسطی پایتخت ایالت گرگان بود. این ایالت که بوسیله ی کوه های بلند البرز از اطراف خود جدا شده و به همین دلیل همیشه تا اندازه ای مستقل مانده تقریبا همان ایالت استر آباد امروز است. گرگان تنها نه بواسطه ی ثروت طبیعی و جنگل های زیبا و چراگاه های وسیع بلکه به واسطه ی مقام آن که در زاویه ی جنوب شرقی دریای خزر است همواره در نظر سلسله های مختلفی که در ایران پادشاهی کرده اند دارای قدر و قیمتی بوده و در ظرف کشمکش های باستانی میان ایران وتوران مقام خاصی داشته است.
مخصوصاًدر دوره ی ساسانی مردم بسیاری را بدانجا بردند و در آنجا سکونت دادند و برای دفاع از تاخت و تازهای دائمی چادرنشینان بهستان حصارهای بسیاری در آن ساختند. فیروز در شمال گرگان رود دیوار رعب افکنی به طول پنجاه فرسنگ برپا کرد که هنوز گودال ها وبرج و باروهائی که به بفواصل، پشتیبان آن بوده است آشکار دیده می شود و امروز به اسم «سد اسکندر» یا «قزل النگ» یعنی دیوار سرخ معروف است.
 

هنر نمایش در هر سرزمینی بر گرفته از آداب و رسوم مناسک مذهبی اقوام آن سرزمین میباشد.در میان قوم ترکمن،آداب و رسوم متنوع و چشمگیری وجود دارد که از دیر باز با روح و عواطف ترکمن ها عجین شده است.در میان آیین های مختلف ترکمن، آیین ذکر خنجر از شهرت همه گیری برخوردار است. ذکر خنجر یک نیایش نمایشی است که در فضایی باز اجرا می گردد و ذکرها و آوازهای آن حاوی مفاهیم اعتقادی، دینی و عرفانی است. از دیگر آداب ترکمن که از کیفیت نمایشی برخوردارند،«آی ترک-گون ترک» (پاره ماه- پاره خورشید)و آیین «طلب باران»می باشد. آی ترک-گون ترک یک بازی دسته جمعی است که در شب چهاردهم هر ماه انجام میگرفته است.این بازی، حکایت از مراسم خواستگاری دارد و در گذشته به وسیله دو گروه پسران و دختران اجرا می شده است. آیین طلب باران در گذشته، به هنگام خشکسالی در بین بیشتر قبایل ترکمن اجرا می گردید. این نوع مراسم، بیشتر در روستاها مرسوم بوده و با لفظ «قوت قوتی نی گوردینگ می؟ قوتا سلام بردینگ می؟ (قوت قوتی را دیدی؟به او سلام رساندی؟) آغاز می گردد. «قوت قوتی» در باور ترکمن، نماد ابر بارن زاست. همچون «آناهیتا»در آیین زرتشت، عروس و الهه باران می باشد.
 

مقدمه
موقعیت جغرافیایی و طبیعی یك كشور یا یك منطقه در مسائل اقتصادی، اجتماعی ،فرهنگی و سیاسی آن جامعه تاثیر به سزایی دارد چه بسا متفكرانی همچون ابن خلدون و منتسكیو عوامل محیطی را در سازندگی فرهنگ وتمدن یك جامعه اصالت می دهند، و اصولا رشد و توسعه فرهنگ و تمدن در جوامع یكجا نشین نمود پیدا می كند. لذا شیوه زندگی كوچ و دامداری مردم تركمن صحرا از یك سو و موقعیت طبیعی دشت تركمن صحرا از سویی دیگر اقتضای ضرورت سواد را نمی نمود. زندگی قبیلگی و دامداری و اینكه قبایل همواره درحال كوچ و گاهاً جنگ و گریز بودند و خانه و مسكن ثابتی از خود نداشتند امكان توسعه خواندن و نوشتن را در بین آنان از بین می برد. البته این سخن بدان معنا نیست كه همه تراكمه سواد خواندن و نوشتن نداشته باشند بلكه خواندن و نوشتن در درجه اول در بین جوامع شهری و یكجا نشین توسعه می یابد. آنجا كه بیرن یكی از شعرای معروف انگلیسی می گوید: ‍‹‹وضع زمین اساس عمده تفصیل احوال قلبی ملتی می باشد كه روی آن سكنی دارند».
جوامعی كه روند استقرار و گسترش آموزش و پرورش در یك سیر طبیعی با در نظر گرفتن مقتضیات فرهنگی و محلی آن جامعه صورت گرفته به پیشرفتهای علمی و تكنیكی بالایی دست یافتند، اما در جوامعی كه آموزش و پرورش آن باشرایط و واقعیتهای زندگی آن جامعه انطباق و هماهنگی نداشته توسعه آموزش و پرورش در آن جوامع علیرغم پیشرفت آن در سایر جوامع به تعویق افتاده است.
نظام آموزش و پرورش نوین در بین تراكمه از همان ابتدای شكل گیری بدون توجه به شرایط محیطی و خصوصیات قومی، فرهنگی و زبانی همانند دیوار كجی چیده شد و آن هم به كمك سر نیزه رضا خان كه خود نماینده استعمار نو در ایران بود صورت گرفت.
البته بر هر كسی واضح و روشن است كه یكی از اساسی ترین حقوق هر فرد در جامعه حق استفاده از آموزش همگانی است. آموزش و پرورش حق مسلم هر ملتی است و ایجاد و گسترش مدارس و مراكز تعلیم و تربیت برای آحاد ملت امری پسندیده ، اما تحمیل آن با سر نیزه و با اهداف استعماری و مسخ فرهنگی امری نكوهیده.
قبل از بحث درباره چگومگی شكل گیری نظام آموزش و پرورش نوین و ایجاد مدارس به شكل امروزی در بین تراكمه ، به بررسی سابقه فعالیت مداری دینی و مكتبخانه های قدیمی كه بعنوان زیر بنا و اساس نهاد آموزش در بین تراكمه مطرح بودند می پردازیم.

 

قیات خان حدود 1754 در كوموش دپه یا حسنقلی از مادر زاده شده است خان تركمن های حاشیه دریای خزر را ، قیاس بگ، قیاس بك هم می گویند. از گذشته های دور قیات خان اطلاعی در دست نیست. وی از میان توده مردم بپا خاسته و فرزند یك آهنگر ماهر بود. وی خود نیز مدتی به حرفه ی آهنگری مشغول بوده مكان های زندگی وی كوموش دپه، حسنقلی، چله كن بوده است. یاغشی محمد و قادیر محمد فرزندان قیات خان بودند. برای اولین بار نام او به سال 1813 میلادی مطرح می شود. تركمن های گرگان و اترك در همان سال به جنبش اعتراضی گسترده ای علیه فتحعلی شاه قاجار دست می زنند. بعد از خاتمه جنگ ایران و روسیه قیات خان با گروهی از همرزمانش به عنوان نماینده مردم خود جهت پاره ای مذاكرات به قفقاز اعزام می شود . بعد از این واقعه وی شهرت تاریخی كسب می كند. در ادامه وی در جهت گسترش روابط تجاری آستراخان، باكو و ایران تلاش وسیعی انجام داده و به عنوان خان تركمنهای حاشیه دریا مطرح می شود. قیات خان بین سالهای 1821- 1819با نیروهای م.ی. پو نو ماریود و ن.ن.موراویو در سال 1836 با نیروهای گ.س. كارلین همكاری می كند با همان امتیاز به سهولت به اداره مركزی قفقاز كه در تفلیس مستقر بود وارد می شود. بین سالهای 20 و 30 قرن نوزدهم قیات خان و پسرانش ، به عنوان تاجران بزرگ منطقه در مسیر دریایی استر آباد، مازندران، گیلان، باكو و آستراخان به فعالیت تجاری مشغول بودند، فعالیتهای تجاری نتیجه مثبتی به بار نمی آورد و تجارت قیات شكست می خورد. غارت و دزدی در دریا و سواحل اوج می گیرد. تاجران یكی پس از دیگری كشته می شوند بدین صورت روابط ایران و روسیه رنگ می بازد . وجود منابع عظیم مالی و طبیعی عوامل اسلسی به وجود آمدن تنش و مخاصمات فیمابین بود. رقابت سختی از یك طرف بین روسیه و ایران و از طرف دیگر بین ایران و قیات خان برای دستیابی به این منابع عظیم ثروت در می گیرد . دشمن اصلی قیات خان در این رقابت میر باقر اف ایرانی الاصل بود كه تابعیت روسیه را بنا به دلایل تجاری پذیرفته بود. هدف نهایی او اخراج قیات خان از فعالیتهای بازرگانی و همچنین نابودی ایشان بود. بدون شك قیات خان و فرزندانش قربانی رقابت نا عادلانه تجاری شدند. سال 1821 میلادی قیات خانت یكی از فرزندان خود را به دانشگاهی كه برای آسیایی ها در تفلیس گشایش یافته بود اعزام می كند . فرزند دیگرش قادیر محمد و نوه های خود را در مدرسه مسانك پتر بورك تفلیس به فراگیری علوم می گذارد . قیات خان دارای مهر و نشان مخصوص به خود بود كه روی آن تصویر اسبی نقاشی شده بود. تابستان سال 1842 میلادی برای قیات خان و فرزندانش سال ناگواری بود . تمهیدات روابط تجاری با روسیه به رهبری قیات خان و فرزندانش حكومت ایران به خصوص محمد شاه قاجار را هراسان می كند. ایران آن منطقه را جزء لاینفك خاك خود قلمداد می كرد به همین دلیل شاه و حكومت ایران به هر طریقی راههای نابودی قیات خان و فرزندانش را دنبال می كنند. تاجران ایرانی در فروش نمك، ماهی و نفت بر علیه قیات خان متحد می شوند. در سال 1842یاغشی محمد خان توسط نیروهای روسی به زندان می افتد. زندانی شدن فرزندان قیات خان در واپسین سالهای زندگی برای او ضربه سختی بوده است. او با توجه به گذشت 80 سال از زندگیش از حاكم قفقاز درخواست كتبی برای بازگشت خود و فرزندش به وطن به عمل می آورد. او زندانی شدن فرزندش را ناشی از سوء تفاهم دانسته، به باكو باز می گردد. شش ماه در باكو به حالت قرنطینه می ماند. دادخواهی های مستمر او گوش شنوایی نمی یابد. قیات خان در اواسط مارس 1842 میلادی به علت ناتوانی و كهولت سن با از دست دادن بینایی چشمانش در سن 89 سالگی در زندان تفلیس غریبانه از دنیا می رود.

 

تركمن ها - تركمان در منابع شرقی- از اعقاب قبایل اغوز هستند كه در شمال دریای آرال زندگی می كرده اند و در حدود قرن دهم میلادی، با گسترش امپراطوری سلجوقی به سوی جنوب و غرب مهاجرت كرده اند. بعضی از قبایل در سرزمینی مسكن گزیدند كه بعدها به نام آنها نامیده شد. قبایل دیگر راه خود را به سوی آذربایجان و آناتولی ادامه دادند، امری كه نشان دهنده خویشاوندی قدیمی آذربایجانی ها و ترك های تركیه با تركمن ها می باشد. از حدود قرن دهم میلادی به بعد در نوشته های جهانگردان و جغرافیدانان عرب به اسم ترکمن برمی خوریم. بین سالهای 1879 و 1875 آخرین منطقه تركستان به تصرف روسها در می آید و به امپراطوری تزاری و سپس در سال 1925 به اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه می شود. تركمن ها، مردمانی با فرهنگ و سنتهای كوچ نشینی به مدت چندین دهه تحت سیاست روسی سازی قرار میگیرند كه با سیاست اسكان و اشتراكی سازی شوروی شدت می یابد و این امر در دهه 1930 به اوج خود می رسد. این سیاست و پیامدهای آن باعث مهاجرت صدها هزار تركمن به سوی افغانستان می شود. قبل از اشغال روسها جمعیت تركمنستان در حدود 1150000 نفر بوده است. ولی به دلیل اینكه هیچگونه حكومت مركزی وجود نداشته این رقم ، تقریبی بیش نیست. جغرافیای تاریخی و خاستگاه اولیه ترکمن ها حوزه شرقی سیر دریا (سیحون) از دیرباز خاستگاه اولیه قوم ترکان بوده است، وجود کتیبه های متعدد نظیر کتیبه ی اورخون در ینی سئی و کتیبه ی «کول تکین» از وجود ترکان در این نواحی خبر می دهند. سیاحان از وجود ترکمن ها در شهرهای ینی کنت و ایسی گول (دریاچه بالخاش) خبر دادند. مولف حدود العالم در سال 372 هجری در ذکر دریای ایسی گول می نویسد: «دریای ایسی گول میان چگل و تغزغز است.» این نوشته که در قرن چهارم هجری نوشته شده تا اندازه ای موقعیت اغوز را تشریح می کند. مقدسی جغرافیدان عرب در ضمن شمارش شهرهای اسپیجاب از خورسوغ، ترار، شغلجان، طراز، چکل، برسخان، میرکی و اردو نام می برد.
 

احتراما اینجانب عباداله میرزا زنجانی فرزند سیف اله در 24/5/1321 در گنبد کاووس خیابان خیام به دنیا آمدم.
پدرم سرباز میرزا کوچک خان در سالهای 1295 تا 1300ش به اتفاق 80 نفر از کردهای اطراف زنجان برای یاری و مددکاری میرزا کوچک خان و به سرکردگی خالد قربان و همگی با اسب و تفنگ دولول وارد قزوین و منجیل شده و به میرزا کوچک خان که از 37 سالگی تا 43 سالگی در استان گیلان حکمرانی می کرد کمک کردند و اصولا آسفالت و هواپیمایی و اتومبیل و راه آهن و گازکشی و لوله کشی آب و برق در ایران وجود نداشت.

طایفه‌ای‌ از گوكلنگ‌ و محل‌ زندگی آنان
در میان‌ نام‌های‌ طوایف‌ و روستاهای‌ تركمن‌، به‌ مواردی‌ برمی‌خوریم‌ كه‌ به‌ لحاظ‌ قدمت‌ و تغییر و تحولات‌ زبانی‌ و نیز از كار افتادن‌ برخی‌ از لغات‌، یافتن‌ مفهوم‌ لغوی‌ آنان‌ برایمان‌ دشوار می‌نماید. برخی‌ از این‌ نامگذاری‌ها به‌ گذشته‌های‌ بسیار دور برمی‌گردد. نام‌هایی‌ كه‌ شاید در زبان‌ تركمنی‌ معاصر، مشكل‌ بتوانیم‌ مفهومی‌ برای‌ آنان‌ بیابیم‌. البته‌ نحوه‌ی‌ نامگذاری‌ هر طایفه‌ و محل‌ زندگی آنان‌ مقالات‌ جداگانه‌ای‌ را می‌طلبد. نگارنده‌ در اینجا فقط به‌ مفهوم‌ قرناس‌ طایفه‌ای‌ از ایل‌ گوكلنگ‌ و قرناوه‌ محل‌ زندگی آنان‌ می‌پردازد:
به‌ نوشته‌ استاد عبدالرحمن‌ آخوند تنگلی‌ قراقچی‌، طایفه‌ی‌ قرناس‌ ازحالقاداغلی‌ گوكلنگ‌ منشعب‌ می‌گردد. او ایل‌ گوكلنگ‌ را به‌ دو طایفه‌ی‌ بزرگ‌ حالقا داغلی‌ و دودورغا تقسیم‌ می‌كند و در تقسیم‌ حالقاداغلی‌ به‌ پنج‌ زیر تیره‌ی‌ دیگر، از قرناس‌ بعنوان‌ یكی‌ از این‌ تیره‌ها نام‌ می‌برد كه‌ قایی‌ نیز جزو آنهاست‌. (1)
آتانیازوف‌ در كتاب‌ ارزشمند خود شجره‌ و نسب‌نامه‌ی‌ طوایف‌ تركمن‌ درجایی‌ با استناد به‌ كار كارپوف‌ 1925 م‌ می‌نویسد كه‌ قرناس‌جزو قایی‌ گوكلنگ‌ می‌باشد. (2) كارپوف‌ قایی‌ گوكلنگ‌ را شامل‌ جان‌ قربان‌، قرناس‌، حالقا داغلی‌ در ایران‌، قارا بالقان‌ در ایران‌، داری‌، دالی‌، تمك‌ در ایران‌، یل‌یانگی، آق‌كل‌، قیزیل‌، قارا كل‌، بوقغاجا، قیزیل‌ امام‌ می‌داند.(3)
جان‌ محمد عوضوف‌ كه‌ مقاله‌ای‌ در باره‌ی‌ تقسیمات‌ طایفه‌ی‌ كوكلنگ‌ نوشته‌ است‌، پس‌ از تقسیم‌ این‌ طایفه‌ به‌ قایی‌ و دودورغا طایفه‌ی‌ قارناس‌ را جزو قایی‌می‌شمارد و در جایی‌ دیگر جزو دودورغا آورده‌ است‌.(4)
 

در پایان دوران مغول، اتحادیه های نوینی از ایالات با نام های جدید پدیدار گشتند از آن میان مشهورتر از همه آق قویونلو بود، در همین حال در قسمت شرقی ماوراء النهر به هنگام فرو پاشیدن امپراطوری مغول، صحرا نشینان مغولستان به سرکردگی جغتای خان متوجه نواحی غربی شده به عنوان مدافع مرزهای اسلامی در برابر بیابانگردان شمال خراسان قد علم کردند.
«پس از مرگ تیمور آتش مناقشات داخلی زبانه کشید، در باختر ترکمنان قراقویونلو که رئیس ایشان بایرام خواجه از ایل بهارلو (متوفی به سال 782 هجری) نخست یه خدمت سلطان اویس جلایر درآمده بود، از ارمنستان به آذربایجان حمله بردند. این قوم را تیمور به ارمنستان رانده بود. قراقویونلو تا سال 814 ه/ 1410 م، بغداد را از آل جلایر گرفتند. متعاقبا آق قویونلو که مرکز ایشان دیار بکر بود و سرانشان از تیره بایندر بودند، سلسله قراقویونلو را برانداختند، در خاور ایران نیز جنب و جوشی میان ایلات اطراف خراسان پدیدار گردید.
دوران سلسله ترکمنان قراقویونلو و آق قویونلو که به عنوان نیرومندترین گروه ها به ترتیب نخست در باختر و شمال باختری ایران و سپس در ایران مرکزی و جنوبی ظهور کردند خود نموداری است از جان تازه ای که سلطه صحرا نشینان ترکمان یافته بود و بر اثر آن ترکمانان به درون ایران حرکت کردند. این ترکمانان بیشتر شبیه سلجوقیان بودن تا مغولان و تیموریان.
با این حال به خلاف سلجوقیان هرگز نتوانستند دامنه فرمانروایی خود را به سراسر ایران گسترش دهند و نیز در متحد ساختن طوایف گوناگون ترکمان که حال دیگر چندین نسل بود با اسلام آشنا شده بودند توفیق چندانی نیافتند. از رؤسای پرآوازه ایشان اوزن حسن (متوفی به سال 882 ه/ 1477 م) بود. پس از مرگ اوزن حسن ایلات تاخت و تاز خود را از سر گرفتند. در این زمان مرکز اصلی آق قویونلو در آذربایجان و شیراز بود. سرانجام صفویه با متحد ساختن طوایف ترکمان و ایجاد همبستگی در میان آنان- کاری که قراقویونلو و آق قویونلو موفق به انجام آن نشدند- فرمانروایان بلامنازع ایران گشتند.» (1)
 

امیر تیمور که داماد امیر حسن بیگ ترکمن بود پس از برپا کردن قدرتی در تاتارها و ازبک ها و ترکمن های تکه و یموت و بخصوص ساریق و سالورها و ترکمن های دیگر، ترکستان را با خود همدست نموده با این نیروی عظیم تاتار و ترکمن به ایران و هند و تا کرانه های رود ولگا و از طرف مغرب تا دمشق و دشت آناطولی، یورش های تاریخی خود را آغاز کرده و نواحی نامبرده را به زیر سم سواران ترک و ترکمن در هم کوبید.
تیمور که در زبان ادبیات ترکمن به نامهای تیمور کور تکه یا دمیرخان و غیره معروف است، مردی دلیر، قدرتمند و سیاستمدار است و از طرف پدر نسبت اش به تاتارها و چنگیز می رساند و به همین علت نیز با ترکمن های ساروق و سالور و تکه بسیار مهربان بود و حتی یا دختر امیر حسن بیگ رئیس ایل ترکمن های سالور که نسبت خود را به تویلی خان پسر چنگیز می رساندند ازدواج کرده و بدین وسیله ترکمن ها، تاتارها و ازبک ها را سالها در جنگ و ستیز با همدیگر بودند متحد کرده و نیروی بسیار عظیمی از اتحاد این قبایل تهیه و تدارک نمود و این امر موجب پیشرفت کار او گردید.
تیمور مدتی با ترکمنان رابطه حسنه داشت و حتی آنها را در لشکر کشی های سال 794 هجری با خود همراه نمود، ولی مدتی بعد بسیاری از ترکمنان آق قویونلو را در سمنان و شاهرود قتل عام کرد.
در لشکر تیمور هزاران سوارکار دامدار از جمله ترکمن ها به اجبار کشته شدند. آنان در لشکرکشی های دور و دراز تیمور هم شرکت داشتند به عنوان مثال در لشکرکشی سال 794 هجری شیخ داود ترکمن هم شرکت داشت. در این سال ترکمن های بایات علیه سیاست ظالمانه تیمور قیام کردند. شورشیان خود را طرفدار تقتامیش خان سرکرده اردوی طلائی اعلام و با زدن سکه به نام وی و خواندن خطبه این مسئله را به اثبات رساندند. قیام توسط میرانشاه پسر تیمور سرکوب گردید، وی از کله کشته ها مناره ساخت.
تیمور در سال 808 هجری در هجوم به ختای از دنیا رفت، با مرگ وی امپراطوری او نیز پراکنده گردید. درباره جنبش ترکمن ها علیه تیموریان اطلاعاتی هست که به دوران ما رسیده است. بعد از مرگ تیمور، ترکمن ها از جنگ بین خان ها استفاده کرده و در مناطق اوغورچ کنار دریای خزر و در دهستان شورش برپا کردند. در سال 812 و 813 هجری به سمت کوه های بلقان کوچ کردند. ریش سفیدان ترکمن ها نزد شاهرخ تیموری آمده و از وی اختیار سرزمین های خود را بدست آوردند و در اواخر قرن نهم هجری دهستان به صورت متروکه درآمده از حالت شهر بودن خارج شد.

 

هجوم مغول و تسخیر قسمت اعظم ماوراءالنهر و خراسان در منابع معتبر نظیر جهانگشای جوینی و جامع التواریخ به تفصیل بحث شده است. هدف ما در این گفتار مقابله و درگیری مغولان با ترکمن هاست.
فرزندان چنگیزخان بعد از تسخیر بخارا، راه خیوه و اورگنج را در پیش گرفته با محاصره اورگنج جنگهای خونینی در کرانه دریاچه آرال بوجود آوردند. به شورش ترکمن ها در اکثر منابع اشاره شده است به ویژه دلاوری های سلطان جلال الدین زبانزد چنگیز خان بود.
«هنگامی که سرکردگان مغول در قراقوروم (قراقوم صحیح است) بودند، می خواستند از وجود صحرانشینان نیاز قشون را تکمیل نمایند. در سال 616 و 617 هجری شهر جند مورد تاراج قرار گرفت. خود جوچی در جند ماند و سال بعد از آنجا به خوارزم رفت. بخشی از لشکر تحت ریاست «اولوس ایدی» به قراقوم اعزام گشت و جای آن را فوجی ده هزار نفری از ترکمنان گرفت. فوج مزبور جزء لشکریانی که تحت ریاست تاینال نویان به خوارزم اعزام شده بودند درآمد.
 

انوشتکین قرجه بنیانگذار خوارزمشاهی ابتدا در خدمت سلجوقیان بود وی به منظور تشکیل دولت، خان های پراکنده را متحد ساخت. وی سرکرده قشون در زمان «بلاگ تکین» سنجر بود. پسر تکش قطب الدین محمد راه پدر را ادامه داده بعد از کشتن شاه خوارزم در سال 491 ه از طرف «بورگ یارق» به حکمروایی خوارزم رسید و تیول خوارزم به وی سپرده شد.
از زمان قطب الدین محمد بین ترکمن های مونگ قشلاق و خوارزم اختلافاتی روی داده بود. ابن اثیر می نویسد: «زمانی یکی از رهبران ترک به قصد لشکرکشی به خوارزم از سنجر کمک طلبید و برای این کار محمد را مجبور به واسطه گری کرد ولی ترک ها قبل از آمدن سنجر از نیشابور به مونگ قشلاق فرار کردند. این مبارزات تا روی کار آمدن خوارزمشاهیان ادامه داشت.» (1)
قطب الدین محمد در 522 هجری درگذشت و به جای وی آتسز (551- 522 هجری) به تخت نشست. آتسز به منظور کسب قدرت بیشتر خواست شورش اوغوزها را بخواباند و سنجر اسیر را آزاد کرد. «آتسز در سال 551 هجری به قلب ترکمن صحرا حمله کرد و در همین سال در گذشت، پسر بزرگ او، «ایل ارسلان» از کشتن و کور کردن برادران آغاز کرد. وی سهم سربازان و غنیمت جنگی را افزایش داد و به این ترتیب پایه های حکومتش را مستحکم ساخت.» (2)
در زمان علاء الدین محمد دوم فرزند تکش (617- 597 هجری) از بین ترکمن ها قشون بزرگی تشکیل گردید و بر تمامی متصرفات سلجوقیان از عراق تا ری و خراسان دست یافتند. از رهبران برجسته خوارزمشاهی سلطان محمد به قدرت رسید و ترکان خاتون مادر وی از قبیله قبچاق بود و نفوذ عجیبی در دستگاه حکومتی داشت. وی بتدریج ترکمن ها را از مصادر حکومتی اخراج و فبچاق ها را وارد کارهای دولتی کرد.