نهمین ماه از تقویم هجری قمری، ماه مبارک رمضان است. این ماه را عرب ها «شهر (ماه) الصیام» یا «شهر الرمضان»، ترک‌ها «اوروج» (یا احتمالاً «عروج») و ترکمن‌ها «اورازا» (احتمالاً تغییر یافته‌ی کلمه‌ی «روزه» است) و یا «رمضان» می‌نامند.
ترکمن‌ها به لحاظ کثرت آداب و رسوم در زندگی روزمره، دارای فرهنگی بسیار غنی هستند. این مردم به خاطر داشتن پیشینه‌ی فرهنگی بسیار قدیمی، تقریباً برای هر مناسبتی مراسم خاصی دارند. یکی از این مناسبت‌ها، ماه مبارک رمضان است. فرا رسیدن این ماه باعث خوشحالی هر فرد ترکمن می‌شود و به خاطر همین نیز سنت‌ها و مراسم ویژه‌ای نیز برای آن دارند که در این مقاله سعی شده است به ذکر هر کدام از آن‌ها پرداخته شود.
ماه مبارک رمضان در میان ترکمن‌ها از جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه ترکمن ها، از مرد و زن تا پیر و جوان و نوجوانان، با شور و شوقی عجیب، غیر از برجای آوردن فرایض، در تمامی مراسمی که ویژه‌ی این ماه برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند.
برای پی بردن به جایگاه والای این ماه در بین ترکمن‌ها، به بیتی از شاعر بزرگ و بنیان‌گذار ادبیات ترکمن یعنی مختومقلی فراغی اشاره می‌کنیم. این سخنور بزرگ ترکمن در یکی از شعرهای خود در باره‌ی جایگاه والای این ماه مبارک چنین نوشته است:
ییل نگ دؤرت پاصلیندا، اون ایکی آیدا
رمضان دیرلر آیینگ یاغشی سین

ترجمه:
از بین چهار فصل سال و دوازده ماه
رمضان می‌آید و آن بهترین ماه است.

 

مرثیه خوانی مخصوص مجالس عزاداری است و در اصطلاح محلی به آن «تاوش» نیز می گویند. گرچه اشعار مربوط به مرثیه خوانی با حزن و اندوه همراه است، اما این نوع شعر ضمن داشتن ظرافت و جوهر شعری، از محتوای غنی برخوردار هستند. در این نوع اشعار که توسط زنان عزادار و سوگوار، بطور انفرادی و هم دسته جمعی خوانده می شود اغلب اشعار دوبیتی بکار می رود و پایان هر دو بیتی نیز به ای وای ختم شده و آخر سر نیز به گریه و شیون دسته جمعی منتهی می گردد.
با نگاهی به محتوای اشعار مرثیه خوانان بخوبی می توان دریافت که زن عزادار چه نسبتی با متوفی دارد و او چگونه و در چه سنی وفات یافته است. آرمینوس سیاح اروپایی که در قرن نوزدهم به آسیای میانه سفر کرده است در کتاب خود راجع به مرثیه خوانی زنان ترکمن مطالبی یاد می کند و اینطور می نویسد.
«زنها که در محوطه تنگ چادرها چهار زانو نشسته و خود را موظف می دانند بطور دسته جمعی فریادهای جگر خراش بکشند و اشک بریزند در عین حال از شانه کردن پشم و چرخاندن دوک نخ ریسی یا انجام دادن کارهای دیگر خانه دست بردار نیستند ... »
این مساله نقش، زنان ترکمن را در تولید و اقتصاد خانواده بخوبی نشان می دهد. بهرحال در مرثیه خوانی، زنان ترکمن احساسات درونی و قلبی خود را در قالب اشعاری ظریف و زیبا بیان می کنند و در تمام این اشعار نیز از اخلاق نیکو، مردم داری سخاوت و مردانگی و بطور کلی از خوبی های متوفی سخن به میان می آید و در آخر نیز آرزو می کنند که او با ایمان از دنیا رفته باشد و در آن دنیا بهشت نصیبش گردد.
در اینجا چند بیت از این اشعار با ترجمه نقل می گردد.

 

ترکمن ها در نامگذاری فرزندان خود آداب و رسوم خاصی دارند و بطور کلی تولد نوزاد، شادی و شعف را به همراه می آورد. موقع زایمان زنان فامیل و بچه ها گوش به زنگ و منتظر صدای قابله محلی می مانند (امروزه با توجه به پیشرفت سطح زندگی و توجه به سلامت کودک و مادر، کودک در بیمارستان و تحت نظر پزشک متولد می شود) و به محض دریافت خبر تولد فرزند این خبر را به نزدیکترین افراد خانواده برسانند و انعام و مژدگانی بگیرند، در این وقت اگر نوزاد پسر بدنیا بیاید، قابله محلی مژده می دهد و می گوید: «بیر یمرق نگز آرتدی» یعنی یک مشت به نیروی خانواده و طایفه اضافه شد و اگر نوزاد دختر باشد می گوید: «بایی دنگیز» یعنی ثروتمند شدید، آنگاه پس از شستشو دادن فرزند بلافاصله روحانی محل دعوت می کنند تا بیاید و در گوش این نوزاد اذان بگوید و اعتقاد دارند که نوزاد باید برای اولین بار بانگ الله اکبر را بشنود و آنوقت آرزو می کنند که یک مسلمان معتقد و با ایمان از دنیا برود. از طرفی خبر رسانان که گوش بزنگ تولد فرزند بودند پس از دریافت این خبر از قابله، بلافاصله به این طرف و آن طرف روان می شوند تا مژدگانی دریافت کنند.
بهر حال از طرف پدر و مادر بزرگ و عموها و خاله ها و ... هدایایی (معمولا مبلغی پول) به خبررسانان داده می شود. آنگاه فامیل ها با پختن نان و شیرینی مخصوص (بیشمه) و هدایای لازم از جمله لباس، پارچه، وسایل بازی کودک، پول و غیره نزد مادر و نوزاد می آیند و آنوقت بلافاصله زنان مهمان سکه های پول و نقل و نبات به میان جمعیت می ریزند و همه شادی می کنند.
بچه های محل، بخصوص همسایه ها در مقابل در خانه بازی می کنند و به محض اینکه یکی از فامیل برای تبریک گفتن می آید، با شور و شوق تمام داخل اتاق نوزاد می آیند و منتظر گرفتن سکه های پول و نقل و نبات می مانند. وقتی که این افراد به داخل اتاق نوزاد آمدند، اول بار، ضمن ریختن سکه های پول بین بچه ها و دیگران شادی کنان تبریک می گویند و همه خوشحالند، آنگاه زن مهمان روسری را از سر نوزاد کنار می زند و صورت او را می بیند و چند بار به حالت تبرک به پیشانی و سر نوزاد دست می زند، آنوقت نوزاد اگر پسر باشد می گوید: «صالخی سندان بولسن – یاشی اوزاق بولسن» (یعنی از صالحان باشد- عمرش طولانی باشد) اما اگر نوزاد دختر باشد می گوید: « باختی آچیق بولسن- یاشی اوزاق بولسن» (یعنی بخت و اقبالش بلند باشد- عمرش طولانی باشد.)

ازدواج و تشکیل خانواده در بین همه ی ملل مخصوصاً در بین مسلمانان جهان، به عنوان سنّت رسول الله از قداست و احترام خاصی برخوردار است و طبیعتاً صاحبان عروسی دوست دارند این مراسم را به خوشی و شادی برگزار کنند. «اؤلنگ» به عنوان قسمتی دیگر از ادبیات شفاهی و با توجه به فرهنگ و خصوصیت ویژه قومی به این نیاز ترکمن ها پاسخ مثبت می دهد. این مراسم در دو خانواده که به سبب وصلت فرزندانشان با یکدیگر خویشاوند سببی می گردند اجرا می گردد. روزی که قرار است عروس را به خانه ی بخت ببرند عدّه ای از زنان از طرف عروس و عدّه ای از جوانان از طرف داماد در دو گروه جداگانه و کاملاً جدا از هم در مقابل هم قرار گرفته شروع به خوانندن «اؤلنگ» می کنند و این کشمکش و مسابقه ی شاعرانه تا بدانجا ادامه می یابد که نهایتاً طرف عروس باید که مغلوب گردد تا مجبور شوند عروس را تحویل دهند. بدیهی است اشعاری که در اؤلنگ خوانده می شوند عمدتاً طنز گونه، ظریف و شادی آفرین است و ناظران مسابقه (کودکان، پیرزنان و پیر مردان) را نیز به وجد و هیجان وا می دارد. در آخر مصرع دوم هر بیت از دو بیتی هایی که در اؤلنگ خوانده می شود کلماتی چون «یار ... یار»، «های اؤلنگ، های- های اؤلنگ»، «لِـیران» آورده می شود.
مثال:
شــادلیـــق اوچــیــن اؤلنـگی ........... باشلاغــایلی یــــار- یـــــار
قـیـز- گلیــن لنگ گــؤونیـنی ............ خــوْشـلاغـایلی یــار- یـــار
قـنـــد و شـــکـر ازیـلمــیــش ............ دهـــــــانیــنــدا لِـــــیـــران
چهار طرافدان دوست گلـسیـن ......... تــوْی دوُر بـوُگـﯚن لِــیران
اؤلنگ – اؤلنگ های اؤلنگ .............. اؤلنگ کــؤپدﯚر یــار- یــار
اؤلـنــگ آیــدار دیـلـینـــگــدن ............ بیــرجه اؤپـدیـر یــار- یــار
 

در میان رقصها و آوازهای تركمنان مشهورترین و ریشه دارترین رقص، رقص ذكر خنجر است. ذكر خنجر، یك نوع نمایش هنرى رایج در بین تركمن‏هاست و مثل بسیارى از بازیهاى محلى و بومى، ریشه در گذشته دور دارد. این رقص كه بطور دسته جمعی و با لباس سنتی و خنجر بر كمر صورت می گیرد، حالتی ذكر گونه دارد و برداشتی است عارفانه از حالت و جذبه صوفیان. این رقص بصورت دسته جمعی توسط مردان صورت می گیرد.

 

در بین‌ تركمنها ضرب ا‌لمثل‌ معروفی‌ هست‌ كه‌ می‌گوید: «ییلینگ‌ گله‌نی‌ نوروزدان‌ بللی» یعنی نوروز فرا رسیدن‌ سال‌ نو را نوید می‌دهد. این ضرب‌المثل نشانگر اهمیت والای عید نوروز در بین تركمن‌هاست. نوروز، رسم و آئینی كهن و از دوران پیش از تاریخ در میان مردم ایران منجمله تركمن‌ها نیز شناخته شده بود. نوروز با طلوع خورشید در نخستین روز بهاری آغاز و به عنوان"تأزه ییل" جشن گرفته می‌شده است. جشن‌ها و اعیاد در بین تركمن‌ها به مناسبت‌های گوناگون از ویژگیهای خاصی برخوردارند و می‌توان آنها را به چند دسته تقسیم كرد:
1- اعیاد تاریخی مانند عید نوروز
2- اعیاد دینی و مذهبی مانند عید قربان، عید فطر، میلاد رسول‌الله (ص) كه در آن به ضیافت و مولودخوانی می‌پردازند، جشن"آق آش" به هنگام رسیدن به سن مبارك پیامبر اكرم(ص) یعنی شصت و سه سالگی
3- جشن فصلی و دهقانی مانند "جشن گندم"
4- جشن‌های خصوصی و خانوادگی مانند عروسی، تولد نوزاد، ختنه‌سورانی، بازگشت از زیارت خانه خدا و ...

 

مردم تركمن از دیر باز نمایشگر بسیاری از آداب و رسوم و مردمی بوده كه در طول حیات این مردم با آنها همراه بوده است. در باز خوانی هریك از این آداب و رسوم ما با نوع زندگی، تمایلات آرزوها و نوع نگرش آنها با اجتماع و جامعه آشنا می شویم.
قونگشی اوقارا (ظرف همسایه) از آن آداب و آیینی است كه سالیان سال با زندگی مردم تركمن همراه و همگام بوده است بدون شك جلوهای زیبا از همسایه داری بین تركمن هاست. ما زمانی به عمق و فلسفه قونگشی اوقارا یا ظرف همسایه پی می بریم كه جایگاه همسایه در اعتقادات تركمن را بدانیم و هرگاه اشعار شاعران تركمن را ورق می زنیم متوجه می شویم كه بخشی از اشعار شاعران بزرگ تركمن همچون مختوم قلی، مسكین قلیچ و كمینه به موضوع همسایه و همسایه داری اختصاص یافته است.
مختوم قلی می گوید: قبل از آنكه در اوبه ای مسكین گزینی به فكر همسایه ات باش. یا بخشی از ضرب المثل ها و افسانه های تركمن به موضوع همسایه و همسایه داری مربوط می شود. تركمن ها ضرب المثلی دارند كه به این مضمون: «در قیامت از همسایه داری ات و از همسایه ات می پرسند.» پس وجود آیین قونگشی اوقارا حكایت از این فرهنگ ریشه دار سنتی دارد.
در نزد تركمن همسایه برادر است، چون برادر است در مقابل برادرت وظیفه ای داری باید صله رحم را به جای آوری و از آنچه كه می خوری مقداری را باید به خانه او ببری. و تركمن به این فرهنگ سالهاست كه آشناست و ریشه در اعتقاداتش دارد. همسایه بدون قونگشی اوقارا برای او قابل تصور نیست.

به راحتی نمی توان عرصه ای از زندگی را نام برد که موسیقی در آن نقشی مهم نداشته باشد. از روزگاران قدیم، موسیقی از بدو تولد تا پایان زندگی مونس انسان بوده است. در طلوع تمدن، سرودخوانی هم به اندازه ی محاوره ی معمولی اهمیت داشته است و علاوه بر آن در دوران گذشته معتقد بوده اند که ارواح طبیعت، زبان سرود را بهتر می فهمند. برای نیاکان ما معاشرت با ارواح زمین و آسمان، حامیان و پیران محصول کشاورزی و پیشه های دیگر به اندازه ی معاشرت با هم قبیله ای ها اهمیت داشته است.
در گذشته، سرودهای عامیانه در تار و پود فعالیت های مادی و عملی انسان، در کار و آیین و سنت هایش تنیده و به نوعی قالب زندگی تبدیل شده بود. یکی از آداب قدیمی ترکمن ها «سویت قازان» است. در جهان بینی ترکان قدیم، سویت قازان، ارباب و حامی دام های اهلی بود و می توانست با کمک سنگ باران موجب بارش باران شود. به مرور زمان سرودهای درخواست باران اهمیت خود را از دست داد و از آن زمان این ژانر به سرود بازی کودکانه تبدیل شده است.

مسكن به عنوان مهم ترین نیاز بشر از بدو خلقت تاكنون مطرح بوده است. انسانهای اولیه بر حسب غریزه خود غارها را به عنوان مسكن و جان پناه در مقابل تغییرات جوی و فصلی از قبیل سرما، گرما، بارش برف و باران و وزش بادهای شدید و در امان ماندن از حملات حیوانات درنده انتخاب نمودند. بیشتر شدن جمعیت، انسان را مجبور به تفكر كرد تا بتواند مشكل مسكن خود را با استفاده از چوب درختان و سنگ ها تا حدودی برطرف نماید. گسترش جمعیت و پراكنده شدن انسان ها در موقعیت های جغرافیایی مختلف ذهن انسان را بر آن داشت تا با توجه به موقعیت اقلیمی منطقه مسكونی متناسب با شرایط آن منطقه بسازند. با بیشتر شدن جمعیت انسان ها قومیت و طوایف مختلف نیز بوجود آمدند.

به یکی دیگر از شاخه های ادبیات شفاهی که به اعصاری بسیار دور مربوط می باشد و به زبانی ساده و درخور فهم عموم بیان گردیده، «هوودی» گفته می شود.
هوودی، ترانه ای است با صدایی دلنواز که عمدتا در کنار گهواره برای نوزادان و نونهالان خوانده می شود و همراه با حرکت یکنواخت گهواره، در ایجاد آرامش روحی و خوابی راحت برای کودکان تأثیری به سزا دارد.
عشق و علاقه ی وافر پدران و مادران به فرزندان و دلبستگی شدید خواهران، برادران و سایر اقوام به کودکان و آمال و آرزوهایی که برای فردای دلبند خود دارند، همه و همه در «هوودی ها» متجّلی می گردد.
چون در آخر هر بند از اشعار هوودی، کلمات «هووا- هوو»، «هووأ- هوو»، «هِـی یا- هِـی» چند بار تکرار می گردد به این شاخه از ادبیات شفاهی «هوودی» گفته شده است. برای مثال:

آلـــلان- آلـــلان اده یـــــــین باغا ســـــالـلان اده یــین
بـــاغینگ قـــیزیل گـﯚلیــنی ســــانگا قــربان اده یــین
هــوووأ- هـــوو ...

و یا:
مـــنینگ بـــالام یــاتیپ دیــر قـــیزیل گـﯚلـه بـاتیپ دیـر
قــیزیل گـﯚلیـــنگ تــیکه نی گـﯚل آیــــاغنا بـــاتیپ دیـر
هِـــی یــا- هِـــی
 

هنر پوشیده لباس یكی از اشكال فرهنگ ملی می باشد. در حقیقت به لباس ملی به عنوان یكی از منابع جهت مطالعه تاریخ و فرهنگ ملل و همچنان ارتباط آنها با دیگر ملل نگریسته می شود. در لباس تركمن هایی كه در حاشیه رودخانه آمودریا یعنی در بعضی از بخش های استان لباب همچون سردار آباد، قاراشسیزلیق، قالكینیش، فاراب و برخی روستاهای بخش ساكار كشور تركمنستان زندگی می كنند، ویژگیهای خاصی وجود دارد كه در دیگر مناطق تركمنستان نمی توان مشاهده نمود.
یكی از این پوشش های ویژه، « لچك » است كه زنان به سر می كنند. « لچك » نوعی پوشش است كه با در نظر گرفتن خصوصیات سنی، وضعیت اجتماعی زنان و خدماتی كه آنها به عنوان مادر انجام داده اند و به مناسبت مادر بزرگ شدن، بر سر گذاشته می شود.
هر مادر به هنگام تولد نوه اش لچك انداختن به سر دختر خود را به این معنی كه « دخترم؛‌ رسیدن به مادر بزرگی برای تو میسر شد» برای خود وظیفه ای مقدس می دانسته است. بعضی از مادرها پس از آنكه تولد اولین فرزند دخترش و یا تولد چند فرزندش، لچك بر سر او كرده و آرزو می كرده اند كه مادر بزرگی نوه دار و نبیره دار شود. هر مادر از اینكه نتواند بر سر دخترش لچك بگذارد و با این نقیصه از دنیا برود، بسیار ترسیده است.

هودی یك واژه مركب است و از دو ماده «هو» + «دی» مشتق شده است. هو به معنای خدا و دی فعل امر از مصدر گفتن، به معنی بگو می باشد. هودی یك اثر ادبی و در ردیف ادبیات شفاهی زنان و كودكان تركمن به شمار می رود.
هودی، آوای آرامش بخش كودكان است كه از درون مادران دلسوز تراوش می كند. هودی، نغمه دل انگیزی است كه كودكان را درون گهواره، به دنیای سكوت و آسایش سوق می دهد. در طول تاریخ حیات تركمن ها، هودی مادران دلسوز، با آهنگی زیبا و دلنشین، همواره در سر تاسر دشت سرسبز تركمن صحرا طنین انداز بوده است. هر كودكی با شنیدن نوای دلنواز هودی، شیون را فراموش می كند و با لبخند ملیحی بر لب، به خواب آرامی فرو می برد.
آوای هودی، نه تنها كودكان بلكه بزرگسالان را تحت تاثیر قرار می دهد و آنان را نیز در آرامش وصف ناپذیری فرو می برد. چنانچه تاملی در درمان هودی داشته باشیم، به آرزوها و حدیث نفس مادران تركمنی پی می بریم كه همواره برای كودكان خود بهترین ها را خواسته اند. آهنگ هودی ریتم خاصی دارد. همگامی كه كودك شیون آغاز می كند، در ابتدا مادر، با صدای بلند شروع به خواندن هودی می كند. رفته رفته كه از ناله های كودك كاسته می شود مادر نیز صدای خود را قدری پایبن تر می آورد. تا جایی كه پس از خفتن كودك به یك زمزمه زیر لب تبدیل می شود.
هودیها از انواع مختلف تشكیل یافته اند كه هر یك، مزامین خاصی دارند. مهمترین مفاهیم هودی عبارتند از:
ستایش مادر از فرزند
آرزوی درونی مادر
چگونگی تربیت مادر
دعا برای كودک
اندزهای اخلاقی و …

در ذیل، نمونه ای از هودی در بیان تمجید و ستایش مادر از كودک آمده است:
منینگ گولیم آی یالی
آیا گونه تای یالی
آغزیندن بیر سوز چیقسا
شكر آتیلان چای یالی

ترجمه:
كودك گل من همچون ماه زیباست همتای ماه و خورشید است آنگاه كه به سخن در
می آید سخنانش همچو چای شیرین است.

هـودی هـودی هـودی هو
هودی بالام هودی هو
دكــور دوور آت گلـیـــار
چیكینگ گور ونگ كیم گلیار
منینـگ بالام خان گلیــار
قانچیسیندان قان دامیپ
یـالیغنـدان یـاغ دامیــپ
آتلاری آتار قوشدان
قانـات لاری كـومیش دن
آتلا تارا آتلا تارا
آت لاری هایبات لانار
آتلانار آوار گیدر
سوغون لی داغا گیدر
سوغون آتار یولونگا
قانی دانار دونینگا
یاداپ آشیب گلنده
نأنه نگ قربان جانینگا
هودی هودی، هودی هو
هودی بالام هودی هو

ترجمه
اسب به تاخت در حال نزدیك شدن است. بنگرید چه كس می آید. فرزند مهتر من می آید. از مهمیزش خون می چكد. از دستارش روغن می چكد. اسبش پرنده، بالهایش از نقره، مهیا شده و سوار اسبش شكوه خاصی پیدا می كند. اگر به سیمای چو گل فرزندم، آفتاب بتابد، آسمان دلش ابری می شود. با اسبش به شكار می رود. به كوهی می رسد كه در آنجا گوزن وجود دارد. گوزنی شكار می كند. هنگامی كه خسته از شكار باز می گردد، مادر، قربان صدقه اش می رود.
 

شب قدر، كه در میان ترکمن ها به قدر گیجه معروف است و نكوداشت این شب یكی از مراسمی است كه تركمن ها با شور و شعف بسیار، نسبت به برگزاری آن اقدام می كنند. هر چند شب قدر دقیقاً مشخص نشده است ولی در بین تركمن ها از قدیم الایام و با استناد به شواهدی خاص این مراسم در شب بیست و هفتم ماه مبارك رمضان برگزار می شود.
تركمن ها معتقدند كه در این شب دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر و حضرت الیاس ظاهر می شوند و هركس با آنها برخورد كند خوشبخت می شود. در این شب كه برای تركمن ها بسیار مقدس است زنان در خانه بیشمه (نوعی شیرینی خانگی)، بورك (نوعی سمبوسه) و سایر مأكولات از قبیل نان برنجی و فرنی می پزند و سفره پهن كرده و شب نشینی می كنند.
در این شب همه به دیدار همسایه ها و خویشاوندان می روند و نذری می دهند و همچنین بعد از نماز عشا و تراویح هر كس در خانه خودش نماز شب قدر را هم می خواند. در این شب همچنین برای نوعروس یا دختری كه تازه نامزد شده از طرف خانواده داماد هدیه ای برده می شود كه به آن «قدر ایمش» می گویند و نشانگر اهمیت و ارزش این شب نسبت سایر شب های سال است. تركمن ها در قاموس بومی و اعتقادی خود، این هدیه بردن برای نو عروس را خوش یمن و برای زندگی آن زوج، مبارك می دانند. چرا كه این شب، شب نزول قرآن است.
كودكان هم در این شب به یاد ماندنی سال، به اجرای بازی های محلی می پردازند، که معروف ترین این بازیها «آی ترک – گون ترک» می باشد که ریشه در ادبیات فولکور مردم ترکمن دارد.

يکی از آداب و رسوم ارزشمند ترکمن ها در ترکمنستان، احترام به سفره و نان است. در اکثر موارد در اين کشور، در باره ی «سفره» اصطلاح روسی «سِوِتوی» يعنی جايگاه پاک و با ارزش را بکار می برند، زيرا نعمت خدا يعنی نان در آن قرار می گيرد. آنها پا گذاشتن روی سفره را بی احترامی بزرگی می دانند. در مراسم استقبال از مقامات و روسای جمهور کشورهای خارج در اين کشور نيز اين موضوع رعايت می شود. به اين ترتيب که در بدو ورود مهمان عالي مقام، استقبال کنندگان قرصی نان و ظرف کوچکی از نمک را در يک سينی گذاشته و مقابل مهمان می گيرند. رسم بر اين است که مهمان، اندکی از نان را می کند و آن را می خورد. به نظر می رسد اين امر ـ که سنتی اجدادی است ـ برای نمک گير کردن مهمان صورت می گيرد؛ به اين معنی که کشورها به تعهداتشان وفادار باشند و احياناً به اين کشور خيانت نکنند.
 

ترکمن ها در مراسم سویت قازان به رهبری آخوند یا طلبه ی محل به دو گروه می شدند و بعد از نماز عشا بر در خانه ها می رفتند و اشعاری مبنی بر طلب باران به شرح زیر و با آواز می خواندند:
 

سوگواری زنان مخصوصا در هفت روز اول همراه است با گریه و زاری و خواندن اشعاری در رثای متوفی که به «یاث قوشغی لار» معروف است. یاث قوشغی لار انعکاس احساسات و عواطف زنانی است که با متوفی نسب فامیلی یا رابطه ی خانوادگی بسیار نزدیک دارند. اینک نمونه هایی از آن نقل می شود:
 

حضرت شیخ محمد غوث در کتاب جواهر الخمیس خود گفته است: هر ساله سیصد و بیست هزار بلا در آخرین روز چهارشنبه ماه صفر نازل می شود. آن روز یکی از دشوارترین روزهای سال است. به همین خاطر ترکمن ها به آن روز « قره چهارشنبه » می گویند.
هر کس در آن روز چهار رکعت نماز خوانده و در هر رکعت بعد از سوره حمد، 17 بار سوره الکوثر، 3 بار الاخلاص، 1 بار الفلق، 1 بار الناس را بخواند و بعد دعای مخصوص آن روز را بخواند، خداوند متعال جان و مال و اهل و اولاد آن شخص را از جمیع آفات و و بلیّات در امان نگه خواند داشت.

 

نمونه دیگر از واقعیت های اجتماعی را می توان در لالایی گفتن مادران شنید که صدای شیق شیق گهواره ای که بر گوشه آلاچیق وصل است و صدای شکسته و دست های لرزان و رنج کشیده مادر نوایی دارد شنیدنی.
لالایی هایی که در زمان های گذشته توسط مادربزرگ ها و مادرها برای کودک خوانده می شد، مملو از آرزوها و آمال های آنان برای کودکشان بود که علاوه بر زیبایی متون اشعار، صوت خاص بیان آن اشعار خود به تنهایی احساس عاطفی و حس ارامش خاصی به کودک القا می کرد. البته شنیدن آن لالایی ها در دنیای امروزی نه تنها برای کودک بلکه برای جوانان و حتی برای بزرگتر ها دلنشین خواهد بود. ولی افسوس دیگر هیچ صدایی از آن لالایی های زیبا به گوش کودک های ترکمن امروزی نمی رسد.

آلی اوغلیم آلانچاق آقر سوبو لانچاق
آلتمش باشلی آق اوینگ گلیشگی سالانچاق
سالانچاقدان سالاین قاقانگ مکا یولاین
قاقانگ مکه دان گلیندا آلتین یوزگ پایلاین

ترجمه
بخواب فرزندم، فردا آق اویلر قبیله مان خواهی شد. پدرت را به مکه می فرستیم وقتی از مکه آمد انگشتر طلایی بین ایل تقسیم خواهیم کرد.

از لینک زیر می توانید لالایی ترکمن که توسط یک دختر جوان ترکمن همراه با آهنگ خوانده شده و لالایی بسیار زیبا و شنیدنی می باشد، دانلود نمایید.
 

زنان ترکمن یک روز قبل از عید فطر، نان روغنی / چافاتی را با کمک افراد خانواده می پزند و آن را بین همساه ها تقسیم می کنند. که این روز را روز قوقن می گویند.

ترکمن ها در شب چهارده ماه مبارک رمضان مراسمی دارند تحت عنوان یا رمضان / یارم رمضان، که به شکرانه ی نیمه شدن این ماه و نعمتی که از آن برخوردار بوده اند، برگزار می کنند. بدین ترتیب که بعد از نماز مغرب، گروهی از جوانان و نوجوانان به رهبری که معمولا پیش نماز مسجد محل است بر در خانه ها می روند و رهبر گروه، شعاری در ستایش این ماه می خواند و دیگران آلاو (الله) می گویند.
صاحب خانه نیز مبلغی پول می دهد که سر آخر بین شرکت کنندگان این مراسم تقسیم می شود.
پیام کلی یا رمضان این است که، ماه نیمه شد، برای نیمه دیگر همت کنید.
 

مولود خوانی جشنی است که به مناسبت تولد حضرت محمد (ص) همه ساله در رو 12 ربیع الاول در سرزمین های ترکمن نشین و معمولا در مراکز مذهبی اجرا می شود. نحوه ی اجرای مولود خوانی چنین است که ابتدا مردم حاضر در مجلس را اطعام می کنند و پس از آن، گروهی از آخوند ها و طلبه ها اشعاری را در مدح حضرت محمد (ص) و با شکلی آهنگین می خوانند که در مجموع مراسم مولود خوانی گفته می شود.

وضع حمل به کمک زنان همسایه در خانه صورت می گرفته و زائو را بر خلاف جهت ییلدز (ستاره نحس) می خواباندند و با تحرکات خاصی مثل ایجاد سر و صدا و کوبیدن بر هاون و حتی شلیک تفنگ وضع حمل را آسان می کردند.
دور زائو ۸ الی ۱۰ نفر از زنان سالخورده و با تجربه جمع می شدند و ماما بچه ی به دنیا آمده را در دست گرفته و ۳ بار از اطرافیانش می پرسیده: گووگینی کسه یین می ؟ یعنی، نافش را ببرم؟
و حاضرین جواب می دادند: هاوا کسا. یعنی، بله ببر.
و بالاخره بعد از ۳ بار پرسیدن ناف نوزاد بریده می شده و در این حین زنی از دیگی که در آن ۳ قطعه سنگ درون آب می جوشیده مقداری آب به زائو می دهد. (سنگ شاید جهت بریدن ناف بوده و نوشاندن آب سنگ نشانه ی قدرت)
بعد ماما از کلبه بیرون آمده و اگر نوزاد پسر باشد، تیر و کمان و اگر دختر باشد، دوک نخ ریسی از در آلاچیق آویزان می کند تا به منتظرین بشارت دهد و از آنها خلعتی دریافت کند و بین حاضرینی که در وضع حمل یاری کرده اند تقسیم کند.
اگر فرزندان خانواده ای زیاد تلف می شدند فرزند تازه به دنیا آمده را از ۳ پایه ای به اسم طاغان عبور می داده اند و یا ضزب شمشیر ناف او را می بریده اند و در این صورت نام هایی مثل طاغان قلیچ و یا قلیچ لی بر روی نوزاد می گذاشته اند .نام هایی مثل بایرام بر کودکانی که در ایام عید به دنیا می آمده اند. قاریاغدی نام نوزادانی که هنگام بارش برف به دنیا می آمده اند و دانگ آتار کودکانی که هنگام طلوع آفتاب به دنیا می آمده اند گذاشته می شده است.
 

ترکمنها چهاردهم ماه شعبان را مرد عید می گویند و به میمنت آن جشن می گیرند. زنان ترکمن در این روز نان روغنی می پزند و به عنوان صدقه و رفع بلا، در بین همسایه ها تقسیم می کنند.
از اعتقادات مخصوص این عید می توان موارد زیر را ذکر کرد.

1- ترکمن ها معتقدند که در شب 14 شعبان دو فرشته که یکی بر شانه راست (ثواب نویس) و دیگری شانه چب (گناه نویس)، به حساب نیکی ها و بدی های مردم رسیدگی می کند.

2- در همین شب تاریخ فوت کسانی که مقرر است در طی سال جاری فوت شوند، تعیین می شود. به این جهت این شب را سچیلجگ گیجه/ برائت گیجه می گویند.

3- بر اساس اعتقادات فوق هر کس سعی دارد که در تمام طول سال گناه نکند و خانه و لباس و زبان و اعمال خود را از انحرافات محفوظ بدارد.

4- بر اساس برخی اعتقادات نیز گفته می شود زن و شوهر در این شب هم خوابگی مخصوص می کنند.

یکی از بزرگترین اعیاد مذهبی که در بین ترکمن ها رواج دارد عید قربان است. سه روز مانده به عید تدارک آغاز می گردد، روز اول را کرگون یا روز خانه تکانی می گویند و به نظافت می پردازند. روز دوم را قوقن می نامند در این روز به پختن شیرنی های روغنی می پردازند. در روز قوقن، شیرنی ها را بین همسایه ها تقسیم می کنند. شب قبل از عید حمام مخصوصی می گیرند که به آن قربان شورا می گویند و هنگام استحمام این اشعار را می خوانند « قربان شورا، من شورا - گیدّا قربان آقادان سورا - کلام سوسر نورا.»
روز عید در نماز جماعت شرکت می کنند و آخوند محل آنان را به امر معروف و نهی از منکر دعوت می کند، بعد همه با هم می گویند: « آیدینگ قوتلی بولسن» در جواب گفته می شود:« بارچانگ بیلان قوتلی بولسن، گلن یله حدای یترسن» یعنی عیدت مبارک باشد- عید همگی مبارک باشد به امید خدا همه عید دیگر را هم ببینیم.

بعد هر کدام از فرد ترکمن که ازدواج کرده باشد چه زن و چه مرد به فراخور حال خود قربانی در راه خدا می دهند که ممکن است هر نفر یک گوسفند قربانی کند و یا بطور اشتراکی گاوی را قربانی می کنند و آن را به هفت قسمت مساوی تقسیم می کنند که در زبان ترکمنی به این عمل اوله می گویند.
در موقع سر بریدن حیوان قربانی، محلی را که می خواهند سر حیوان را ببرند مقداری گود می کنند و در آن مقداری زغال، نمک و گندم می گذارند که مربوط به دوران توتمی و کشت و زرع ترکمن ها است.

در روزهای عید دختران ترکمن با لباس قشنگ به میان ده می آیند، همچنین در این روزها با چند تیر چوب و قطعه ای طناب تاب درست می کنند که در زبان محلی به آن چالامن (سالانچاق) می گویند و نیز کودکان مسابقه تخم مرغ شکنی می دهند و تخم مرغ هر کس سفت تر باشد طرف را شکست می دهد و تخم مرغ او را می برد. دخترکان با صدای قاوز (زنبورگ) صحرا را انباشته از صداهای قشنگ می سازند.

ترکمن هایی که برای عروسی آمدند در یک محل جمع می شوند تا مبارزه انسان با انسان دیگر را نه به خاطر جایزه و شهرت بلکه نشان دادن غرور قبیله ای ببینند. هر کدام از مهمانان برای کشتی گیران جوایزی به عنوان بایراق در نظر می گیرند. کشتی در میان ترکمن ها سابقه ای طولانی دارد که اسامی فنون نظیر فن چوپان قدمت آن را نشان می دهد.
قبل از شروع مسابقه هر کدام از پهلوانان رو به سوی قبیله خود می نشیند. کشتی گیران شالی به کمر خود می بندند و دست ها به تناوب از بالا و پایین شال یکدیگر را می چسبند و فنی به کار می برند، اگر از زانو به بالا حریف را بر زمین بزند برنده می شود و اگر هر دو یک زمان با هم به زمین برسند آن را چال (کامل نیست) می گویند و باید دوباره کشتی بگیرند.
تماشاچیان در تمام طول مسابقه کسی را تشویق نمی کنند و اصولا رسم تشویق در بین نیست.

فنونی که در کشتی به کار می رود عبارت است از:

1- سورشمه
یک از متداول ترین فنون کشتی ترکمن است که کشتی گیر پای راست خود را میان پاهای حریف می اندازد و بعد به کمک دستهایش او را بلند کرده تا تعادلش به هم خورده به زمین بخورد که در کشتی آزاد «پس لنگ» گفته می شود.

2- یان باش
حریف را با تکیه بر پهلو، از جای می کند و بر زمین می زند.

3- چوپن
که آنرا باداقی هم می گویند که شبیه فن سورشمه است. در این فن، کشتی گیر پای خود را از بیرون به پشت پای حریف قلای می کند و او را به زمین می کوبد که در کشتی آزاد آنرا پلنگ شکن می گویند.
فن چوپن (چوپان) از قدیمی ترین فنون کشتی ترکمنی است.

4- قاقماق
ناگهانی به پای حریف زند و او را بر زمین کوبیدن.

5- قانقرماق
خم کردن کمر حریف.

6- آیلاماق
گرداندن حریف و به زمین کوبیدن.

مربیان کشتی در بین ترکمن ها خلیپه نام دارد و یکی از بهترین ورزش های سالم مردم ترکمن صحرا است.
 

فلسفه ی رقص خنجر را باید در اعتقادات قومی و فرهنگی ترکمن ها جستجو کرد که از گذشته های دور به یادگار مانده است و در واقع، نمایشی هنری، رزمی و نمایشی است. همراه با حرکاتی هماهنگ و موزون که جلوه و شکوهی خاص دارد و تماشاگر را نیز، همچون مجریان آن، در حالتی رویایی فرو می برد.

روز عروس کشان
در این روز، دوستان و آشنایانی که مایل به شرکت درکاروان عروس کشان هستند – معمولا جوان ترها- در ساعت مقرر که شب گذشته و در مصایب جای اعلام شده است، در محل خانه ی داماد حاضر می شوند و هر یک وسیله ی خاص خود را دارند (در گذشته، اسب و شتر، امروزه، انواع اتومبیل).

مرحله ی اوربا یایراتماق
یک روز قبل از مراسم قودابولماق، مادر داماد جشن کوچکی با حضور زنان فامیل و همسایه ها ترتیب می دهد و از آن ها می خواهد تا او را در پختن نان روغنی « قاتلاما » یاری دهند. دراین جشن کوچک که آن را « اوربا یایراتماق » می نامند، یکی ارد را الک می کند، یکی دیگ بزرگ چدنی را بار می گذارد، یکی آرد را خمیر می کند، یکی خمیر را به صورت ورقه های نازک و مدور در می آورد. یکی این ورقه ها را به صورت چند لایه روی هم می گذارد، یکی لابه لای ورقه های خمیر ، روغن می مالد و . . .
خلاصه هر کس در حد توان و تخصص خود گوشه ای از کار را می گیرد. در نهایت دوازده عدد قرص نان روغنی «قاتلاما» را برای بردن به خانه ی عروس، کنار می گذارند. - در حالی که به سطح آن شکر پاشیده اند- و تعدادی نیز بین زنان حاضر به عنوان تبرک تقسیم می کنند.

 

مسکن ترکمن ها با توجه به این که در ابتدا کوچ نشین بودند و در این صد سال اخیر، به تدریج یکجا نشین شدند. از نطر فنی می توان به سه دسته تقسیم کرد:
1- اُی (آلاچیق) 2- تام (خانه) 3- ساختمان های مدرن امروزی
 

ویژگی های ازدواج در بین ترکمن ها:
1- همچون دیگر گروه های مسلمان، ازدواج با محارم را حرام می دانند.
2- مرد ترکمن مجاز است با دختر یا زن غیر ترکمن ازدواج کند.
3- زن یا دختر ترکمن مجاز نیست که با مرد یا پسر غیر ترکمن ازدواج کند.
4- ترکمن ها ، داماد را « کورک / کوراکن» و عروس را «گِلین» می نامند.
5- اگر زنی بیوه شود حق دارد که یک سال در سوگ شوی خویش بنشیند. بعد از یک سال ، پدر و مادر یا برادران ، حق دارند که او را دوباره شوهر بدهند.
 

از مراسم تولد بین ترکمن ها در گذشته این بود که معمولا کودک، در خانه ی پدری و تحت نظر زن قابله متولد می شد. ولی امروزه با توجه به پیشرفت سطح زندگی و توجه به سلامت کودک و مادر، کودک در بیمارستان و تحت نظر پزشک متولد می شود.

از مراسم تولد بین ترکمن ها در گذشته این بود که معمولا کودک، در خانه ی پدری و تحت نظر زن قابله متولد می شد. ولی امروزه با توجه به پیشرفت سطح زندگی و توجه به سلامت کودک و مادر، کودک در بیمارستان و تحت نظر پزشک متولد می شود.
از وظایف زن قابله که ترکمن ها «گووک انه» می نامند بریدن ناف و شست و شوی نوزاد در آب نمک بود. امروزه نیز بعد از اینکه کودک و مادر از بیمارستان ترخیص می شوند و به خانه می آیند، زنان فامیل کودک را در آب نمک شستشو می دهند.
بعد از آن، از آخوند محل دعوت می کنند تا کلام خدا را در گوش نوزاد تلاوت کند یعنی اذان بگوید تا از همان ابتدا با صدای دین آشنا شود. پس از آن - معمولا هفتمین روز تولد- جشن تولد بر پا می کنند. در این جشن فقط زن های فامیل و همسایگان دعوت می شوند و با غذای مخصوصی با نام «بولامه» از مهمانان پذیرایی می شود.

ترکمن ها پسران خود را معمولاً بین سال های دوم تا چهارم تولد و در روز چهار شنبه ختنه می کنند. انتخاب روز چهارشنبه برای چنین مراسمی، علت مذهبی دارد؛ زیرا که ترکمن ها چهار شنبه را خوش یمن می دانند.
ترکمن ها پس از پایان عمل ختنه خطاب به کودک می گویند « قوچ بؤلدی » یعنی قوچ شد و مقصود اشاره است به توانمندی و باروری قوچ که ترکمن ها به آن اعتقاد دارند. بر اساس این اعتقاد است که بعضی از ترکمن ها موی سر کودک خود ر ا تا 7 سالگی به صورت سر قوچ اصلاح می کردند و به آن، قولپاق می گفتند. کودکی که قولپاق داشت، قولپاقلی نامیده می شد.

در اين دنياي ماشينی ، شايد خيلی از نسل جديد ترکمن ها هم ندانند که آداب و رسوم عزا چگونه است و در زمان فوت کسی، چگونه بايد در مراسم فاتحه خوانی متوفی شرکت کرد و اصولاً در اين گونه مراسم چه بايد کرد و چه عباراتی را بايد گفت. بر همين اساس ، نگارنده در اين مختصر قصد دارد ضمن اشاره به برخی از آداب مرسوم در بين ترکمن ها به هنگام عزا، جملات و اصطلاحاتی را برشمارد که معمولاً در اين گونه مراسم بيان می شود.
 

آيين آق آش يا جشن 63 سالگي يكي از مراسم مربوط با پيامبر است. هر ترکمن وقتی 63 سال می شود به افتخار 63 سال زندگی پر ارج و با عزت پیامبر اکرم (ص) جشن بر پا می کند.در اين مراسم، ریش سفید ها، آخوند ها، طلبه ها و اقوام دور و نزدیک، دعوت می شوند.
و با ذبح گوسفندی سفید ولیمه می دهند و غذاهايي به رنگ سفيد طبخ شده و فردي كه روز تولدش جشن گرفته مي شود، به دست روحانی محل دُون می پوشد. دُون پیراهنی با دامن بلند است که تا زیر زانو می رسد و نشانه ای از پوشش حضرت رسول اکرم(ص) است. اگر ولیمه دهنده زن باشد چارقدی سفید بر سر او می اندازند. اين جشن نمادي است كه افراد پس از اين روز از بدي ها و تيرگي ها فاصله گرفته و رفتار شايسته اي در پيش مي گيرند.