هرچند شب قدر دقیقاً مشخص نشده است ولی در بین تركمن ها از قدیم ‌الایام و با استناد به شواهدی که فقهای ترکمن بیان می‌کنند، این مراسم در شب بیست و هفتم ماه مبارك رمضان برگزار می‌شود. تركمن‌ها معتقدند كه در این شب، دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر و حضرت الیاس ظاهر می‌شوند و هركس با آنها برخورد كند، خوشبخت می‌شود.
تركمن ها برای این شب خجسته، برنامه ها و مراسم هایی را هم تدارك می بینند كه بیشتر به جشنی بومی- مذهبی می ماند. آنها این شب را همچون عیدی بزرگ پاس می دارند و به میهمانی و شب نشینی و شادی می پردازند.

هرچند شب قدر دقیقاً مشخص نشده است ولی در بین تركمن ها از قدیم ‌الایام و با استناد به شواهدی که فقهای ترکمن بیان می‌کنند، این مراسم در شب بیست و هفتم ماه مبارك رمضان برگزار می‌شود. تركمن‌ها معتقدند كه در این شب، دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر و حضرت الیاس ظاهر می‌شوند و هركس با آنها برخورد كند، خوشبخت می‌شود.
تركمن ها برای این شب خجسته، برنامه ها و مراسم هایی را هم تدارك می بینند كه بیشتر به جشنی بومی- مذهبی می ماند. آنها این شب را همچون عیدی بزرگ پاس می دارند و به میهمانی و شب نشینی و شادی می پردازند. زنان تركمن از شب های قبل برای این شب، سفره‌ ی مخصوصی پهن کرده و بر آن آجیل، میوه، شیرینی و نوعی شیرینی خانگی به نام «بیشمه» و آرد گندم به نام «قاوورداق» و «تالخان» و سمبوسه‌ی گوشتی به نام «بؤرک» می‌گذارند. معمولا تركمن ها همه این خوردنی ها را به اضافه فرنی، سر سفره می نهند و منتظر مهمانان خود می مانند.
در همین شب نشینی هاست كه دست به دعا بر می دارند و درد ها و حاجت هاشان را زمزمه می كنند. آنها بر این باورند كه در این شب خضر و الیاس، در میان زمینیان در گردش اند و به هر كس بر خورند، دعایش را برآورده می كنند. این انگاره افسانه آمیز باعث می شود، همه برای بیدار ماندن و دعا كردن مشتاق باشند. علاوه بر این تركمن ها معتقدند در این شب تمام آب های شور دنیا ، شیرین می شوند. مطمئنا این انگاره ثابت نشده است اما با این همه نشانگر عمق اعتقادات محكم مردم و علاقه و پیوندی ست كه با این شب دارند.
 

«یا رمضان آیدیم لاریم» شاخه ای از ادبیات شفاهی ترکمنی است که سالی یکبار آن هم در ماه مبارک رمضان توسط گروهی از کودکان و نوجوانان اجرا می گردد.
در بین همه ی مسلمین جهان ماه مبارک رمضان به عنوان ماه نزول قــرآن و ماه مهمانی خدا از احترام ویژه ای برخوردار است. شب های قدر در این ماه از طرف بزرگسالان فرصتهای مغتنمی شمرده که حتماً باید با شب زنده داری و با خلوص نیت ارتباط معنوی با خالق جهان و جهانیان بر قرار نموده و با ابراز عبودیت و بندگی در پیشگاه پروردگار، طلب آمرزش نمایند و از طرف دیگر کودکان و نوجوانان نیز در شب چهاردهم این ماه به صورت گروهی خانه به خانه می گردند و اهالی خانواده که از قبل منتظر آمدن آنها هستند به استقبالشان آمده به اشعاری که توسط سرپرست گروه خوانده می شود گوش فرا می دهند و در پایان هر بند از اشعار، همراهان با گفتن دسته جمعی کلمه ی «الله» جواب می دهند.

_ السّلام و علیکم یاتان کیشی لِر
کیرپیگی- کیرپیگنه باتان کیشی لِر
نماز اوْقاب روزه توُتان کیشی لِـر
محمّد امّتی یا رمضان
الله ...
 

آئین "آق آش یا آق قوین" از بهترین و متداول ترین آئینهای رایج در بین ترکمنها که جشن 63 سالگی یا جشن همسن شدن با پیامبر گرامی اسلام، از آئینهای سنتی و دیرینه بوده که هنوز نیز در گوشه و کنار استان گلستان و در بین قومهای مختلف این استان رواج داد.
این آئین به نامهای آق آش و یا آق قوین معروف و مرسوم بوده و عشق و اردات قوم ترکمن به پیامبر گرامی اسلام و دین مبین اسلام را نمایان می سازد و برگزاری این جشن برای قوم ترکمن نوعی افتخار و اردات به نبی مکرم اسلام به شمار می آید.
اجرای این آئین نشانه ای از احترام گذاشتن به سالمندان بوده و در گذشته بیش از دوران کنونی رواج داشته و طی سال با رسیدن هر فرد ترکمن به سن 63 سالگی شاهد برگزاری این جشن سنتی و آئینی در گوشه و کنار گلستان بوده ایم.

نهمین ماه از تقویم هجری قمری، ماه مبارک رمضان است. این ماه را عرب ها «شهر (ماه) الصیام» یا «شهر الرمضان»، ترک‌ها «اوروج» (یا احتمالاً «عروج») و ترکمن‌ها «اورازا» (احتمالاً تغییر یافته‌ی کلمه‌ی «روزه» است) و یا «رمضان» می‌نامند.
ترکمن‌ها به لحاظ کثرت آداب و رسوم در زندگی روزمره، دارای فرهنگی بسیار غنی هستند. این مردم به خاطر داشتن پیشینه‌ی فرهنگی بسیار قدیمی، تقریباً برای هر مناسبتی مراسم خاصی دارند. یکی از این مناسبت‌ها، ماه مبارک رمضان است. فرا رسیدن این ماه باعث خوشحالی هر فرد ترکمن می‌شود و به خاطر همین نیز سنت‌ها و مراسم ویژه‌ای نیز برای آن دارند که در این مقاله سعی شده است به ذکر هر کدام از آن‌ها پرداخته شود.
ماه مبارک رمضان در میان ترکمن‌ها از جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه ترکمن ها، از مرد و زن تا پیر و جوان و نوجوانان، با شور و شوقی عجیب، غیر از برجای آوردن فرایض، در تمامی مراسمی که ویژه‌ی این ماه برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند.
برای پی بردن به جایگاه والای این ماه در بین ترکمن‌ها، به بیتی از شاعر بزرگ و بنیان‌گذار ادبیات ترکمن یعنی مختومقلی فراغی اشاره می‌کنیم. این سخنور بزرگ ترکمن در یکی از شعرهای خود در باره‌ی جایگاه والای این ماه مبارک چنین نوشته است:
ییل نگ دؤرت پاصلیندا، اون ایکی آیدا
رمضان دیرلر آیینگ یاغشی سین

ترجمه:
از بین چهار فصل سال و دوازده ماه
رمضان می‌آید و آن بهترین ماه است.

 

ترکمن ها در نامگذاری فرزندان خود آداب و رسوم خاصی دارند و بطور کلی تولد نوزاد، شادی و شعف را به همراه می آورد. موقع زایمان زنان فامیل و بچه ها گوش به زنگ و منتظر صدای قابله محلی می مانند (امروزه با توجه به پیشرفت سطح زندگی و توجه به سلامت کودک و مادر، کودک در بیمارستان و تحت نظر پزشک متولد می شود) و به محض دریافت خبر تولد فرزند این خبر را به نزدیکترین افراد خانواده برسانند و انعام و مژدگانی بگیرند، در این وقت اگر نوزاد پسر بدنیا بیاید، قابله محلی مژده می دهد و می گوید: «بیر یمرق نگز آرتدی» یعنی یک مشت به نیروی خانواده و طایفه اضافه شد و اگر نوزاد دختر باشد می گوید: «بایی دنگیز» یعنی ثروتمند شدید، آنگاه پس از شستشو دادن فرزند بلافاصله روحانی محل دعوت می کنند تا بیاید و در گوش این نوزاد اذان بگوید و اعتقاد دارند که نوزاد باید برای اولین بار بانگ الله اکبر را بشنود و آنوقت آرزو می کنند که یک مسلمان معتقد و با ایمان از دنیا برود. از طرفی خبر رسانان که گوش بزنگ تولد فرزند بودند پس از دریافت این خبر از قابله، بلافاصله به این طرف و آن طرف روان می شوند تا مژدگانی دریافت کنند.
بهر حال از طرف پدر و مادر بزرگ و عموها و خاله ها و ... هدایایی (معمولا مبلغی پول) به خبررسانان داده می شود. آنگاه فامیل ها با پختن نان و شیرینی مخصوص (بیشمه) و هدایای لازم از جمله لباس، پارچه، وسایل بازی کودک، پول و غیره نزد مادر و نوزاد می آیند و آنوقت بلافاصله زنان مهمان سکه های پول و نقل و نبات به میان جمعیت می ریزند و همه شادی می کنند.
بچه های محل، بخصوص همسایه ها در مقابل در خانه بازی می کنند و به محض اینکه یکی از فامیل برای تبریک گفتن می آید، با شور و شوق تمام داخل اتاق نوزاد می آیند و منتظر گرفتن سکه های پول و نقل و نبات می مانند. وقتی که این افراد به داخل اتاق نوزاد آمدند، اول بار، ضمن ریختن سکه های پول بین بچه ها و دیگران شادی کنان تبریک می گویند و همه خوشحالند، آنگاه زن مهمان روسری را از سر نوزاد کنار می زند و صورت او را می بیند و چند بار به حالت تبرک به پیشانی و سر نوزاد دست می زند، آنوقت نوزاد اگر پسر باشد می گوید: «صالخی سندان بولسن – یاشی اوزاق بولسن» (یعنی از صالحان باشد- عمرش طولانی باشد) اما اگر نوزاد دختر باشد می گوید: « باختی آچیق بولسن- یاشی اوزاق بولسن» (یعنی بخت و اقبالش بلند باشد- عمرش طولانی باشد.)

مرثیه خوانی مخصوص مجالس عزاداری است و در اصطلاح محلی به آن «تاوش» نیز می گویند. گرچه اشعار مربوط به مرثیه خوانی با حزن و اندوه همراه است، اما این نوع شعر ضمن داشتن ظرافت و جوهر شعری، از محتوای غنی برخوردار هستند. در این نوع اشعار که توسط زنان عزادار و سوگوار، بطور انفرادی و هم دسته جمعی خوانده می شود اغلب اشعار دوبیتی بکار می رود و پایان هر دو بیتی نیز به ای وای ختم شده و آخر سر نیز به گریه و شیون دسته جمعی منتهی می گردد.
با نگاهی به محتوای اشعار مرثیه خوانان بخوبی می توان دریافت که زن عزادار چه نسبتی با متوفی دارد و او چگونه و در چه سنی وفات یافته است. آرمینوس سیاح اروپایی که در قرن نوزدهم به آسیای میانه سفر کرده است در کتاب خود راجع به مرثیه خوانی زنان ترکمن مطالبی یاد می کند و اینطور می نویسد.
«زنها که در محوطه تنگ چادرها چهار زانو نشسته و خود را موظف می دانند بطور دسته جمعی فریادهای جگر خراش بکشند و اشک بریزند در عین حال از شانه کردن پشم و چرخاندن دوک نخ ریسی یا انجام دادن کارهای دیگر خانه دست بردار نیستند ... »
این مساله نقش، زنان ترکمن را در تولید و اقتصاد خانواده بخوبی نشان می دهد. بهرحال در مرثیه خوانی، زنان ترکمن احساسات درونی و قلبی خود را در قالب اشعاری ظریف و زیبا بیان می کنند و در تمام این اشعار نیز از اخلاق نیکو، مردم داری سخاوت و مردانگی و بطور کلی از خوبی های متوفی سخن به میان می آید و در آخر نیز آرزو می کنند که او با ایمان از دنیا رفته باشد و در آن دنیا بهشت نصیبش گردد.
در اینجا چند بیت از این اشعار با ترجمه نقل می گردد.

 

ازدواج و تشکیل خانواده در بین همه ی ملل مخصوصاً در بین مسلمانان جهان، به عنوان سنّت رسول الله از قداست و احترام خاصی برخوردار است و طبیعتاً صاحبان عروسی دوست دارند این مراسم را به خوشی و شادی برگزار کنند. «اؤلنگ» به عنوان قسمتی دیگر از ادبیات شفاهی و با توجه به فرهنگ و خصوصیت ویژه قومی به این نیاز ترکمن ها پاسخ مثبت می دهد. این مراسم در دو خانواده که به سبب وصلت فرزندانشان با یکدیگر خویشاوند سببی می گردند اجرا می گردد. روزی که قرار است عروس را به خانه ی بخت ببرند عدّه ای از زنان از طرف عروس و عدّه ای از جوانان از طرف داماد در دو گروه جداگانه و کاملاً جدا از هم در مقابل هم قرار گرفته شروع به خوانندن «اؤلنگ» می کنند و این کشمکش و مسابقه ی شاعرانه تا بدانجا ادامه می یابد که نهایتاً طرف عروس باید که مغلوب گردد تا مجبور شوند عروس را تحویل دهند. بدیهی است اشعاری که در اؤلنگ خوانده می شوند عمدتاً طنز گونه، ظریف و شادی آفرین است و ناظران مسابقه (کودکان، پیرزنان و پیر مردان) را نیز به وجد و هیجان وا می دارد. در آخر مصرع دوم هر بیت از دو بیتی هایی که در اؤلنگ خوانده می شود کلماتی چون «یار ... یار»، «های اؤلنگ، های- های اؤلنگ»، «لِـیران» آورده می شود.
مثال:
شــادلیـــق اوچــیــن اؤلنـگی ........... باشلاغــایلی یــــار- یـــــار
قـیـز- گلیــن لنگ گــؤونیـنی ............ خــوْشـلاغـایلی یــار- یـــار
قـنـــد و شـــکـر ازیـلمــیــش ............ دهـــــــانیــنــدا لِـــــیـــران
چهار طرافدان دوست گلـسیـن ......... تــوْی دوُر بـوُگـﯚن لِــیران
اؤلنگ – اؤلنگ های اؤلنگ .............. اؤلنگ کــؤپدﯚر یــار- یــار
اؤلـنــگ آیــدار دیـلـینـــگــدن ............ بیــرجه اؤپـدیـر یــار- یــار
 

در میان رقصها و آوازهای تركمنان مشهورترین و ریشه دارترین رقص، رقص ذكر خنجر است. ذكر خنجر، یك نوع نمایش هنرى رایج در بین تركمن‏هاست و مثل بسیارى از بازیهاى محلى و بومى، ریشه در گذشته دور دارد. این رقص كه بطور دسته جمعی و با لباس سنتی و خنجر بر كمر صورت می گیرد، حالتی ذكر گونه دارد و برداشتی است عارفانه از حالت و جذبه صوفیان. این رقص بصورت دسته جمعی توسط مردان صورت می گیرد.

 

در بین‌ تركمنها ضرب ا‌لمثل‌ معروفی‌ هست‌ كه‌ می‌گوید: «ییلینگ‌ گله‌نی‌ نوروزدان‌ بللی» یعنی نوروز فرا رسیدن‌ سال‌ نو را نوید می‌دهد. این ضرب‌المثل نشانگر اهمیت والای عید نوروز در بین تركمن‌هاست. نوروز، رسم و آئینی كهن و از دوران پیش از تاریخ در میان مردم ایران منجمله تركمن‌ها نیز شناخته شده بود. نوروز با طلوع خورشید در نخستین روز بهاری آغاز و به عنوان"تأزه ییل" جشن گرفته می‌شده است. جشن‌ها و اعیاد در بین تركمن‌ها به مناسبت‌های گوناگون از ویژگیهای خاصی برخوردارند و می‌توان آنها را به چند دسته تقسیم كرد:
1- اعیاد تاریخی مانند عید نوروز
2- اعیاد دینی و مذهبی مانند عید قربان، عید فطر، میلاد رسول‌الله (ص) كه در آن به ضیافت و مولودخوانی می‌پردازند، جشن"آق آش" به هنگام رسیدن به سن مبارك پیامبر اكرم(ص) یعنی شصت و سه سالگی
3- جشن فصلی و دهقانی مانند "جشن گندم"
4- جشن‌های خصوصی و خانوادگی مانند عروسی، تولد نوزاد، ختنه‌سورانی، بازگشت از زیارت خانه خدا و ...

 

مردم تركمن از دیر باز نمایشگر بسیاری از آداب و رسوم و مردمی بوده كه در طول حیات این مردم با آنها همراه بوده است. در باز خوانی هریك از این آداب و رسوم ما با نوع زندگی، تمایلات آرزوها و نوع نگرش آنها با اجتماع و جامعه آشنا می شویم.
قونگشی اوقارا (ظرف همسایه) از آن آداب و آیینی است كه سالیان سال با زندگی مردم تركمن همراه و همگام بوده است بدون شك جلوهای زیبا از همسایه داری بین تركمن هاست. ما زمانی به عمق و فلسفه قونگشی اوقارا یا ظرف همسایه پی می بریم كه جایگاه همسایه در اعتقادات تركمن را بدانیم و هرگاه اشعار شاعران تركمن را ورق می زنیم متوجه می شویم كه بخشی از اشعار شاعران بزرگ تركمن همچون مختوم قلی، مسكین قلیچ و كمینه به موضوع همسایه و همسایه داری اختصاص یافته است.
مختوم قلی می گوید: قبل از آنكه در اوبه ای مسكین گزینی به فكر همسایه ات باش. یا بخشی از ضرب المثل ها و افسانه های تركمن به موضوع همسایه و همسایه داری مربوط می شود. تركمن ها ضرب المثلی دارند كه به این مضمون: «در قیامت از همسایه داری ات و از همسایه ات می پرسند.» پس وجود آیین قونگشی اوقارا حكایت از این فرهنگ ریشه دار سنتی دارد.
در نزد تركمن همسایه برادر است، چون برادر است در مقابل برادرت وظیفه ای داری باید صله رحم را به جای آوری و از آنچه كه می خوری مقداری را باید به خانه او ببری. و تركمن به این فرهنگ سالهاست كه آشناست و ریشه در اعتقاداتش دارد. همسایه بدون قونگشی اوقارا برای او قابل تصور نیست.